(टीपः फेब्रुवारी 2025 च्या ‘बिम्ब’ मासिकांत म्हाजे ‘साठ’ कविता संग्रहांतले भाशेविशीं प्रसिद्ध जाल्ल्या उदयबाब भेंब्रेच्या लेखाक रोकडीच जाप दिवपाचों आशिल्लों. पूण मदींच गोंयचे शिवशाहीवेल्यान वादळ जालें, तेन्ना उदयबाबावटेन उबें रावप गरजेचें आशिल्लें. अशा वगतार कोणेय ह्या वैचारीक मतभेदांचें भांडवल करचें न्हू देखून ही जाप म्हयनोभर फुडें धुकळ्ळी. नोंद घेवची.)
“कोंकणीच्या माथ्यार कायलीच कायली! इंग्लिशीक चेंपी घालपाचो दिग्विजय केन्ना काय?” ह्या माथाळ्याचो एक लेख उदयबाब भेंब्रेन म्हाज्या ‘साठ’ ह्या कविता संग्रहांत वापरिल्ले कोंकणी भाशेचेर आनी खासा करून ‘मनांतुलँ’ ह्या म्हाज्या मनोगताचेर फेब्रुवारीच्या ‘बिम्ब’ मासिकांत छापला. वैचारीक भासाभास जावची देखूनच तर हें पुस्तक हेभाशेन छापिल्लें. म्हणटकीर उमळशीक वाडटलीच. पूण प्रत्यक्षांत लेख वाचून मात पुराय विरस जालो. माथाळो धरोन निमणें उतरमेरेन फकत एकूच सूर. धजा मारपाचो. बकच्छायेचो. आनी तेच्याकूय फुडलें म्हुणल्यार म्हाज्या लेखांतलें सत लिपोवन वाचकांची दिशाभूल करपाची धडपड.
उदयबाबाकडल्यान ही आस्त नाशिल्ली.
ह्या लेखाची सुरवातूच उदयबाब धजा मारून करता. ज्या भाशाशास्त्रींनी विचारपूर्वक भाशेंतल्या स्वरांतले भेदाभेद कळचे म्हुणोन कांय कुरवो तयार केल्यो तेंका उदयबाब ‘कायली’ म्हुणोन हिणसायता. ‘चेपीं’ म्हुणटा. लेखांत मुखार तर ह्या अक्षर-कुरवांक (diacritic marks) तोपी, पगडी, हॅल्मेट, मुकूट, चंद्र, नक्षत्रां अशा उतरांनी हिणसायता. म्हाजी धजा मारपाच्या बोवाळांत आपूण भाशाशास्त्रींचो आनी भाशाशास्त्राचोय अपमान करतां हें उदयबाबासारक्या विद्वानाक कळ्ळें ना अशें म्हुणपाचें धाडस हांव कशें करूं? तशें म्हुणल्यार तो उदयबाबाचो अपमान जातलो. आनी म्हाका तो निखालस करपाचो ना.
ही जाप दितना लेगीत उदयबाबाच्या म्हान कर्तुपाविशीं आदरभाव आसाच.
लेखाची सुरवातूच उदयबाब मनोहरबाब सरदेसायाच्या ‘इकरा जाण’ कवितेंतल्या दोन वळींनी करताः
भायले शाणे, घरचे पिशे
लेखती आमकां नेण्टे कशे
ही कविता बरयल्ली कोंकणीक बोली लेखून मराठी आपली आवयभास म्हणटल्यांखातीर. उदयबाब म्हणटाः
“…फरक जाला तो इतलोच की ‘भायले शाणे’ हारून थंडावल्यात; पूण ‘घरच्या पिश्यां’ मदले थोडे जाण आजून तशेच उरल्यात आनी मदीं-मदीं तकल्यो वयर काडटात.”
खंयच्यान सुरू करता उदयबाब? म्हाका एक मराठीवादी संबोधून? काय हांव एक पिसो म्हुणोन? मुखार म्हणटाः
“हें घडये मनीसजातीचें एक खाशेलपण! शिवाजी महाराजांचे फौंजेत लेगीत सुर्याजी पिसाळ आशिल्लोच न्हय?”
म्हुणल्यार हांव फकत मराठीवादी आनी पिसो न्हूं, हांव एक फितूर, राजद्रोही आनी स्वराज्यद्रोही!! हिंगा कोंकणीद्रोही!!!
इतलेंच न्हू. ह्या लेखांत एकेकडेन एक माकोड रुखावेलीं फळां बेठींच तोडून सकयल उडयता तो फोटू छापला. हेचे अर्थ दोन जातात. एक – हांव करतां त्यो माकडचेश्टा. दुसरो – हांव माकोड!!! तेभायर ह्या प्रयोगाक खेळ, सर्कस असलींय उतरां येतना-वतना उदयबाबान सर्रास वापरल्यांत. हेचे फुडें आतां जीणभर हीं बिरुदां घेवन हांवें जगपाचें. कारण साक्षात उदयबाबान दिल्ल्यो पदव्यो न्हू त्यो?
आतां धरोन चलया, उदयबाब सांगता तशें, हांवे पिशेपणां, माकडचेश्टा आनी कोंकणीकडेन द्रोह केला. कसलो तो? चडांत चड लोक उलयतात तीं जनसामान्यांचे कोंकणींतलीं थोडिशींच उतरां हावें बरोवपाक वापरलीं हो? तींयबी साहित्यीक स्वरुपाच्या लिखाणाखातीर? प्रमाण भास वापरतात त्या शिक्षण, प्रशासन वा पत्रकारितेंतल्या उपचारीक लिखाणांत हांवें ती वापरल्या? हांव ज्या अणकाराच्या राश्ट्रीय प्रकल्पांत काम करतां थिंगा वापरल्या? निखालस ना. मात ही पद्दत प्रमाण भाशेंत येवचीं हें तोंड फोडून मुजरत ‘सुचयलां’. वांगडाच भाशाशास्त्रींनी तयार केल्ली अर्द्या चंद्राची कुरू वापरून उच्चारांचो गोंदळ पयस करपाचो एक ‘प्रयोग’ केला.
हें करता तो मराठीवादी? पिसो? फितूर? कोंकणीद्रोही? माकोड? काय खेतें?
फार कोणाचेर?
उदयबाबान हें केलें तेचो म्हाका राग येयलोना. वेदना जाल्यो. म्हाका म्हुणलें म्हुणोन न्हू. हावें जो प्रयोग ‘साठ’ पुस्तकांतल्यान केला तेचेवांगडा 27 पानांचें मनोगत बरयलां. इतलीं पानां कित्याक? कारण म्हाज्या ह्या प्रयोगाफाटलें रजांव दाखोवचेखातीर हावें फादर आंजेलिस फ्रांसिस शावियॅर माफ्फेय, मोसिन्योर सॅबॅस्तियांव रुडॉल्फो दाल्गाद, शणै गोंयबाब, माधव मंजुनाथ शानभाग, चार्लस फर्गुजन, अशोक केळकर, माधवी सरदेसाय तें आयचें तरनाटें ऍडना वाझ हेंचेमेरेन कितल्याशाच भाशाशास्त्रींचीं म्हणणीं दिल्यांत.
हांवें ह्यो ज्यो सगळ्यो देखी दिल्यात तेतूंतल्या शणै गोंयबाबाच्या एका प्रयोगाचो उल्लेख सोडल्यार उदयबाब हेर कोणाचोच आपल्या लेखांत उल्लेख लेगीत करना. कित्याक? तेंकां अनुल्लेखान मारपाखातीर? म्हाज्या खांद्यावेल्यान ह्या सगळ्या विद्वान लोकाभिमुख भाशाशास्त्रींचेर फार मारपाखातीर? काय, हावें बरयलां तें म्हाजे एकल्याचेच तकलेंतल्यान येयल्लें पिशेपण अशें फटीचें चित्र निर्माण करचेखातीर? म्हाका एकलो उडोवन पिसो, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ थारावपाची कोलेबुद्द ही? काय, उदयबाबाचें मत वाचून, तेंचेर विस्वास दवरतल्यांक पिसो समजून, पिशांक पिपळ दाखोवपाचीं ‘बुदवंतपणां’ हीं?
उदयबाब म्हाज्यो बकच्छायो करता तेन्ना प्रत्यक्षांत ह्या विद्वान भाशाशास्त्रींच्यो बकच्छायो जातात हें कितें तेंकां कळना? कारण मनोगतांतलें म्हाजें 80 टक्के लिखाण ह्या भाशाशास्त्रींचेंच म्हण्णें सांगपाक गेलां. धरोन चलया, उदयबाब सांगता तसों हांव पिसों, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ. पूण हे विद्वान भाशाशास्त्री निखालस पिशे, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ न्हू. म्हुणल्यार, ‘लेकी बोले सुने लागे’ तसली तरा उदयबाबान वापरल्या. देखून ह्यो वेदना!
प्रयोगांतलो भेदाभेद
उदयबाबान ह्या लेखांत मांडिल्ल्या कांय मुद्यांचेर येवचेपयलीं आनीक एक गजाल. ‘ऍ’कार आनी ‘ऑ’कार दाखोवपाक शणै गोंयबाबान ‘कोंकणी मुळावें पुस्तक’ हेतूंत हो प्रयोग केल्लो ह्या एकूच मुद्याचो संदर्भ उदयबाब म्हाज्या मनोगतांतल्यान घेता. तो प्रयोग कसो आशिल्लो, कसो ‘दिसतालो’ आनी तेखातीर ‘ॅ’ ही कुरू कित्याक वापरलिना हें सगळें हावें म्हाज्या मनोगतांत फोट्यांसयत दाखयलां. तो प्रयोग शणै गोंयबाबान कित्याक सोडून दिलो तेचो हांव सोद घेना अशें उदयबाब म्हणटा. अभ्यास नासतना हांवें तें बरयलां अशें म्हणटा. पूण उदयबाब तरी तें खंय सांगता? “पूण अदीक खोलायेन विचार-अभ्यास करतकूच तांकां पटलें कीं तशें करपाची गरजूच ना” इतल्याचेर उदयबाब आपलो युक्तिवाद सोंपयता. मात कितें विचार वा अभ्यास शणै गोंयबाबान केलो आनी आनी तेंकां कितें पटलें तें कांयच सांगना. तेखातीर कसलो कागदपत्री संदर्भूय दिना. सगळो कितें अदमासपंचे हिशेब. हें अभ्यासपूर्ण विवेचन?
तेभायर, 1942 वर्सा मुंबयच्या कोंकणी भाशा मंडळान काडिल्ल्या ‘साद’ ह्या नेमाळ्यांत हो प्रयोग कांय लोकांनी केल्लो हें सांगता. मुखार कोंकणी भाशा मंडळ आनी कोंकणी अकादेमीनूय हेचेर विचार केल्लो आनी तो सोडून दिलो हेंयबी सांगता.
म्हुणल्यार शणै गोंयबाबासारको म्हान मनीस सोडातूच, हेर लेखकूय हे प्रयोग करपाक शकतात, विचार करपाक शकतात. मागीर हावें केला तो कितें तर? प्रयोग न्हू? हावें म्हाजें मनोगत सुरू जातनाच स्पश्ट सांगलांः
“(हांव बरयतां ती) चालंत भासूय न्ही आनी कोंकणी बरोवपाची आयची तराय न्हू. हॉ एक प्रयोग. साहित्यांत असल्या प्रयोगांक मेकळीक आसा…”
हे प्रयोग जेन्ना जाल्ले तेन्नाय कोंकणींतले विद्वान अशेच तेंचेर तुटून पडलेले? तेंच्या लिखाणाचेर दिसाळीं-नेमाळीं-पुस्तकांच्या प्रकाशकांनी बहिश्कार घातलेलो? तेंका पिसो, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ थारायलेले? हो प्रयोग कसो कितें दिसतलो तें कळचें देखून हावें हो कविता संग्रह ते तरेन काडलो. तें पुस्तक घेवपूच ना अशें कितल्याशाच जाणांनी थारायतकीच फकत एक, दत्ता नायकाच्या सत्तरीनिमतान बरयल्लो लेख, तेभाशेन बरयलो; आनी थारायलो प्रयोग. कारण तो प्रयोग. पुस्तक छापतनाच सांगिल्लेवरी. भासाभास जावची देखून केल्लो प्रयोग.
आतां कोणूय म्हणटलो, परत कित्याक हो प्रयोग? कारण आसा देखून. काल नासली, तरी आज तेची गरज उप्रासल्या हें म्हाजें प्रामाणीक मत. बदलते परिस्थितींत. तेका पर्याय आसचोना. तो कित्याक तें हावें सविस्तरपणान म्हाज्या मनोगतांत सांगलां. तें वाचल्यारूच कळटलें न्हू? वाचून कोणेय ते मुद्दे खोडून काडलेले जाल्यार समजूं येतालें. पूण ‘दोळ्यांआड मसण पाड’ हीच वृत्ती जर आसत जाल्यार तेका हांव कितें करतलों?
देशी-परदेशी भेद
आतां उदयबाबाच्या मुद्यांचेर येवया. मनोगतांतले मुद्दे मांडटना उदयबाब पयलोच मुद्दो, म्हाजो मुद्दो म्हूण सांगताः
“भास जशी उलयतात तश्शी बरोवंक जाय; सारको उच्चार दाखोवंक कुरवो वापरूंक जाय.”
भास “तश्शी” बरोवंक जाय अशें हांवें खंयच म्हुणिल्लें ना. आपणाचेर लोक कुड्डेपणान विस्वास दवरतात तेचो गैरफायदो घेवन प्रामाणीक वाचकांचो गैरसमज करून दिवपाची उदयबाबाची घडये ही एक पद्दत आसत. उच्चारांचेर बरयतना उदयबाब मुखार सांगता, उच्चाराप्रमाणें कोंकणी, मराठी, हिंदी, बंगाली, गुजराती, इंग्लीश ह्यो भासो बरयनात. पुर्तुगेज भाशेंत 5 कुरवो वापरतात जाल्यार फ्रॅन्च भाशेंत दोन वा तीन. इंग्लीशीची देख दितना तर बट (BUT) आनी पुट (PUT) हेची ते देख दितात. U हें अक्षर दोन तरांनी कशें वापरतातबी सगळें कितें; सदांचेंच. तेभायर, कोंकणींत आमी फकत परदेशी भाशांखातीर ‘ॅ’ कुरू कशी वापरतात तेंयबी सांगता.
फकत परदेशी भाशांखातीर ‘ॅ’ ही कुरू कित्याक वापरतात तें मात उदयबाब सांगना. कोंकणीचेच निकश परदेशी भासांक (नेमांच्या पुस्तकांत फकत इंग्लीश दिल्यात) लावपाचे आसत जाल्यार, टॅस्ट (TEST) आनी टेस्ट (TASTE) कितें संदर्भाप्रमाणें कळपाक शकना? भास शिकपाचीच गजाल आसत जाल्यार, 100 टक्के भुरगीं गोंयांत पांचवेसावन सग्गळें शिक्षण इंग्लीश माध्यमांतल्यान घेतात. प्राथमीक पावंड्यार तर इंग्लीश आनी मराठी माध्यमांनी शिकपी चड, कोंकणी माध्यमांत शिकपी साप्प उणीं. आमी उलयतात म्हूण आमकां कोंकणीचे उच्चार कळटात, जाल्यार शिकतात तेंकां इंग्लीशीचे कित्याक कळचे नात? कित्याक गरज दिसली आमच्या भाशा पंडितांक परदेशी भासांखातीर ‘ॅ’ ही कुरू वापरपाची? काय हे प्रस्न विचारपाक जायनात? विचारले जाल्यार तो पिसो, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ जाता?
देशी भासांनी खंयच ना?
हावें म्हाज्या मनोगतांत खंयच्या भारतीय भाशांनी उच्चारांप्रमाणे स्वरमाळ आसा तेंची सविस्तर म्हायती दिल्या. फकत ‘ऍ’कार आनी ‘ऑ’कारच न्हू, मोटवे आनी लांबोडे, धापते आनी उकते अशे उच्चारबी सगळें कितें. तेतूंतली कोंकणीची धाखडी, तामीळाची बाराखडी, कन्नडाची चौदाखडी, मलयाळम आनी बंगालीची पंदराखडी, तेलुगुची सोळाखडी, काश्मिरींतली अठराखडी आनी एका तेंपार संस्कृताइतलेच तांकीची मानताले त्या संथाली आनी मुंडारी भाशांतले ‘ऍं’कार, ‘इँ’कार आनी ‘उँ’कार आनी वेगवेगळ्या भासांनी वापरिल्ल्यो अक्षर-कुरवो सगळें कितें थिंगा दिलां. शणै गोंयबाबान तेचेर कितें सांगलां तेंयबी दिलां. तेतूंतली काश्मीरीची देख तर कोंकणीखातीर ‘पुढच्यास ठेच, मागचा शहाणा’ अशी देखदिणी आसा.
तरीकूय उदयबाब सांगता, कुरवो घालून भासो बरयतात हें आपणें आयकलेंच ना! फकत कोंकणीच्याच माथ्यार कायली कित्याक? असो तेंचो प्रस्न. कितें हें? ‘वेड पांघरून पेडगावला?’, दोळ्यांर ओडिल्लीं झापडां, काय वाचतल्यांची दिशाभूल करपाखातीर केल्लीं चिकानां?
काश्मिरींतल्या अठराखडीच्या उच्चारांचो फोटू हावें पुस्तकांत छापला. तो थिंगा पळयल्यार कळटलो. संथालीचो दिवंक ना, देखून हिंगा मुद्दाम दितां. (हिंगा क्लिक केल्यार वाचूंक मेळटा) तो पळयातः
संदर्भः omniglot.comपरदेसी भासांमदीं उदयबाब फकत इंग्लीशीचेर सविस्तर बरयता. पुर्तुगेजींत 5 आनी फ्रॅन्चींत दोन वा तीन कुरवो आसात इतलेंच सांगता. तेमानान शणै गोंयबाब चड भासांच्यो देखी दिता. त्यो सगळ्यो हावें म्हाज्या मनोगतांत दिल्यात.
खंयच्या परदेशी भासांनी कसल्यो आनी कितल्यो कुरवो आसात तें सकयलो फोटू वाचल्यार सविस्तर कळटा. इंटरनॅटाचेर गेल्यार कोणाकूय मेळटा. उदयबाब कायली, तोपी, पगडी, चेपें, मुकुटबी म्हुणोन हिणसायता त्यो, आनी संवसारभरांतल्या विद्वान भाशाशास्त्रींनी आपणायिल्ल्यो, ह्यो अक्षर-कुरवो पळयातः
हालींच गोंयां भारतांतली नामनेची भाशाशास्त्री अन्विता अब्बी येयलेली. तिची पिराय आज 76 वर्सां. भाशाशास्त्रांतल्या तिच्या योगदानाखातीर तिका पद्मश्रीय फावो जाल्या. लोकांमदीं वचून, तेंचेवांगडा रावून, भाशेचे विंगड विंगड पैलू प्रत्यक्ष जाणा जावन घेवपी विद्वान अस्तुरी. खासा करून अंदमानांतल्या मरत वचपी भासांचें तिचें डॉक्युमेंटेशन पुराय संवसारान तोखेलां. अमेरिकेंतल्यान डॉक्टरेट घेतल्या आनी भारतीय भासांखातीर तिणे आपली जीण ओंपल्या.
बाकीबाब बोरकार पीठासनाखातीर वेगवेगळ्या म्हाविद्यालयांनी व्याख्यानां दिवपाक ती येयलेली. तिचेवागंडा एक आख्खो दीस सारपाची संद मेळ्ळी. गोंयांत राजभाशेचें आंदोलन पेटिल्लें तेन्ना ती कोंकणींतल्या बोलयांचो अभ्य़ास करताली. कोंकणी आनी मराठीचो कसलोच लागिंचो संबंद ना अशें भाश्य करून 1986 वर्सा तिणें खवदळ घातलेलो. आजुनूय आपले ते भुमिकेचेर ती ठाम आसा.
आमी लिपीचेरूय उलयलीं. तेन्ना तिणें एक मत उक्तायलें आनी हांव सोमतोंच घुंवलों. तिच्या मतान रोमन लिपी ही संवसारांतली सगळ्यांत अ-शास्त्रीय लिपी (most unscientific script in the world). हे लिपयेंत बरयतल्या लोकांक उच्चार कळपाखातीर येयतना-वयतना अक्षर-कुरवो (Diacritic marks) वापरच्यो पडटात. कारण तेंचे स्वर (vowels) a-e-i-o-u इतलेभितर सोंपतात. तेचे उरफाटें, देवनागरी लिपयेंत अ-आ धरोन अं-अः मेरेन स्वर-विसर्ग आसात, आनी तेभायर थोड्यो कुरवोय आसात. आनी त्यो आमी वापरपाक जाय.
आतां तिकाय आमी पिशी म्हणटले?
शणै गोंयबाब आनी माधवीबाय
उदयबाब ‘अ’ स्वराच्या वेगवेगळ्या उच्चारांचो उल्लेख करता आनी हावें तेचेर करपाचो पुनर्प्रयोग अर्दकुटो सोडलो म्हणटा. ‘अ’ स्वराचे तीन उच्चार, च, ज, झ ह्या व्यंजनांचे उच्चार हेंचो उल्लेख केल्लो नाशिल्ल्यान म्हाजी प्रमाण कोंकणी अर्दकुटी उरता अशेंय उदयबाब म्हणटा. इतलेंच न्हू, तर तें केल्यार कायली उपरांत गिरे, नक्षत्रां बी हाडचीं पडटलीं अशी हिणसावणेची भास वापरून अक्षर-कुरवांचो बेधडक अपमान करता.
प्रत्यक्षांत, हेचेर शणै गोंयबाबान कितें म्हुणलां, माधवीबाय सरदेसायान कितें म्हुणलां ह्यो सगळ्यो गजाली हांवें तेंच्या उतरांनी दिल्यात. तेणीं दिल्ल्यो (पणसाची) ‘चार’ आनी (आंकडो) ‘चार’, (आंबो) ‘जून’ आनी (म्हयनो) ‘जून’, (एक) ‘पणस’ आनी (दोन) ‘पणस’ असल्यो देखीय दिल्यात. The vowels of Konkani have four, five and even six diverse sounds which truly would be phenomenal in the oriental linguistics हें फादर मेफ्फेयाचें वाक्य तश्या तशें दिलां.
तें सगळें उदयबाबान वाचलें ना अशें म्हणपाचें धाडस हांव निखालस करचों ना. मात तेचेर आपलें मत दिवपाचें तेणीं हेतूपूर्वक टाळ्ळां हेतूंतय निखालस दुबाव ना. कारण तशें केल्यार म्हाका पिसो, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ म्हुणोन फाफुडपाक कसो जातलो?
तेच्याकूय फुडली गजाल. शणै गोंयबाबान ह्या उच्चारांविशीं कितें मत उक्तायलां तें हावें मनोगतांत सविस्तर दिलां. आनी निमणे कितें अनुमान काडलां तेंय दाखय-लिपय करिनासतना सांगलांः
“हे उच्चार कोंकणी लोकांचे जिबेर ल्हानपणापासून घोळटात; देखून तांकां ते शिकौची गरज ना. तरी आसतना कांय नेम थारायल्यार बरे.”
(हें वाक्य ठळक केलां तें हांवें, शणै गोंयबाबान न्हू.)
शणै गोंयबाबाचें हें नेम थारावपाचें अनुमान लिपोवन दवरून उदयबाब मात वाचकांक अर्दसत दाखयता. नेम थारायले नात जाल्यार अडचण जावं येता ही गजाल 1940 वर्सा त्या द्रश्ट्या व्हिजनरीक जाणवल्ली. मात आज, 2025 वर्सा, 85 वर्सांउपरांत, परिस्थिती बदलून लेगीत आमी ही गजाल कशीच समजून घेवचे नात असो अट्टाहास कांय विद्वान करतात हेंच आमचें खरें दुर्दैव!
डॉ एल सुनिता बाई ही कोचीन विद्यापीठाची हिंदी विभागाची रीडर. तिणें Konkani-Hindi-Malayalam Dictionary (with origin of words and meaning in English) हो कोश चारूय भाशांचो अभ्यास करून 1987 वर्सा उजवाडायलो. तेतूंत आपली ‘भूमिका’ मांडटना ती सांगताः
“ध्वनिविज्ञानकी दृष्टि से कोंकणी की प्राचीनता अक्षुण्ण रही है और यहीं पर कोंकणी मराठी से भिन्नता दिखाती है | विद्वानों के बीच मतभेद होते हुए भी इस बात में सहज सत्य निहित है कि कोंकणी का जन्म कोंकण में नहीं बिहार (तिरहुत) में हुआ है | … ध्वनितंत्र के दृष्टि से ह्रस्व ‘ऍ’, जो कोंकणी शब्दों की सबसे बडी विशेषता रही है, प्राचीन गणभाषाओं की देन कही जा सकती है | प्राचीन गणसमाज में जो ह्रस्व ‘ओ’ और ‘औ’ का प्राधान्य था उसी का फल है ‘ऍ’ का यह संवृत्त उच्चारण |” (पान 1 आनी 5).
तिचो हो पुराय शब्दकोश ‘ऍ’ उच्चारांनी भरला. अर्थांत, तिणें हिंगा अर्दो चन्द्र वापरला तो ‘ऍ’ हो उच्चार दाखोवपाखातीर न्हू, तर ‘अ’ चो लांबोडो उच्चार दाखोवपाखातीर. पुराय कोश ह्या अर्द्या चन्द्रांनी भरला. उदयबाब जिका कायल म्हूण हिणसायता ती ही कुरू खंयच्याच भासांनी वापरिल्ली खबर ना म्हुणोन उदयबाब सांगता ती कोंकणींतूच आनीक एका भाशाशास्त्रीन वापरल्या हें कितें उदयबाबाक खबर ना? काय, लांबोड्या उच्चाराखातीर अर्द्या चन्द्राची कुरू वापरपी सुनिताबाय लेगीत पिशी, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ?
संदर्भः Konkani-Hindi-Malayalam Dictionary, Dr L Sunitha Baiइतलेंच न्हू, तर कोंकणींतल्या ह्या खाशेल्या स्वरांचेर शणै गोंयबाबान उक्तायिल्लो विचार मुखार व्हरोन लोकाभिमूख भाशाशास्त्री आशिल्ल्या माधवीबाय सरदेसायान कितें म्हुणलां तेंयबी हांवें सविस्तरपणान पुस्तकांत दिलां. उदयबाब तेचेर अवाक्षर काडना. माधवीबायचें मत वाचूंक जाय जाल्यार तुमकां (मनांत नासल्यारूय) म्हाजें मनोगत वाच्चें पडटलें. पूण हिंगां तेतूंतलीं दोन-चारूच वाक्यां सांगतांः
“भाशेचें ‘रूप’ लिपयेंत नासता, तें तिगेल्या नादांनी आसताः लिपी हो भाशेचो भेस, तिजी कूड न्हय!… कोंकणी बरपाच्या रुढिंचीं पाळां-मुळां अजून अदीक खोल रिगूंक पावूंक नात. देखून, थारायलें जाल्यार अजून आमच्यांनी देवनागरी लिपी कोंकणीच्या अदीक लागीं हाडूं येत, कोंकणी बरपांतलीं उणेपणां पयस करूं येत. इतिहासाचो चड भार तकलेर नाशिल्ली भासूच असले ‘पुरुशार्थ’ करूंक अदीक पात्र आसता.”
उकतें मन आनी लवचीकपण
हीच संकल्पना मुखार व्हरोन गोंय विद्यापीठान तेचेर कशीं संशोधन पत्रां तयार केल्यांत आनी आतां एक पी.एच.डी. थिसीस लेगीत कशी येवपाची आसा तेंयबी हांवें मनोगतांत सांगलां. आनी माधवीबायची शिश्य आशिल्लें आनी कोंकणींतल्या स्वरशास्त्राचो अभ्यास केल्लें ऍडना वाझ कितें सांगता तेंयबी सांगलां. सगळेंच हिंगा सांगना, तेचीं फकत दोन-चार वाक्यांः
“सद्याची कोंकणी वर्णमाळ खुबूच सुदारपाक जाय. उलयतात ती सगळीच कोंकणी बरपांत हाडप रोकडेंच शक्य जावचें ना, पूण सुरवात जावपाकूच जाय….आजून वेळ वोसोंक ना.… मात तेखातीर जाय उकतें मन (open mindedness), विचारांचें लवचीकपण (flexibility) आनी संवाद (dialogue).” (पुराय मत कळपाक पुस्तक वाच्चें.)
उदयबाबान ऍडनाबायच्या मताचेर उक्त्या मनान आनी लवचीकपण दाखोवन आपलें मत उक्तावपाचो संवाद केल्लो जाल्यार ही जाप दिवपाची परिस्थिती म्हाजेर येनाशिल्ली. पूण हें सगळें लिपोवन दवरून म्हाका पिसो, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ थारावप उदयबाबान चड पसंत केलें. कित्याक तें तेच जाणात.
प्रमाण भाशेंतलो डायग्लॉसिया
हें जालें स्वरांच्या उच्चारांविशीं. दुसरी गजाल आसा ती प्रमाण भाशेविशींची. हावें म्हाज्या मनोगतांत हांव मार्क्सवादी म्हुणोन सांगोन मार्क्साच्या विरोधविकासवादी तत्वज्ञानांतलो एक सिद्धांत सांगला. आरत्या-परत्या विचारांच्या संघर्शांतल्यान एक बरो विचार कसो मुखार येता तेचेविशीं मार्क्सवादांत सांगलेले विरोधविकासवादी तत्वगिन्यानाविशीं. तेचो आदार घेवन उदयबाब म्हाका मूर्ख थारावपाखातीर मार्क्सवादांत सांगलेल्या वर्गसंघर्शाचेर निसरता. कार्ल मार्क्सान तीन विशय ह्या संवसाराक दिल्यातः जिणेचें तत्वज्ञान, अर्थशास्त्र आनी राज्यशास्त्र. तेतूंतलें मार्क्साचें राज्यशास्त्र म्हाका पटना. तेच्या अर्थशास्त्रांतल्या सिद्धांतांक आव्हान दिवन ते चूक थारावपी आजून जल्माक येवचो आसा. आनी तेचें जिणेचें विरोधविकासवादी तत्वज्ञान (Philosophy of Dialectics) तुका विचारांची स्पश्टता (clarity of thought) दिता. मनोगतांत हांवें सांगलां तें तेविशीं. पूण तेतूंतलें फकत मार्क्सवाद हें उतर घेवन उदयबाबान वर्गसंघर्शाचेर उडी मारल्या, आनी मार्क्सवादाचें वक्ल लावन हांव भाशांकडेन पळयतां आनी दर एके भाशेंतूय वर्ग-संघर्श आसा अशें समजता असो आस्सेर्ताद सोद लायला. नाक खंय, आनी आदोळी खंय! कर्मभोग!!
पूण म्हाजेर हो आरोप करतना माधवीबाय भाशा विश्वांतल्या एक वेगळ्या संघर्शाचेर उजवाड घालता तेचेर आपलें मत दिवपाचें मात उदयबाबान आपले खाशेले कळाशेन वेवस्थीत टाळ्ळां. आनी तो म्हुणल्यार डायग्लॉसिया. चार्ल्स फर्गुजन ह्या भासाविज्ञानिकान 1959 वर्सा मांडलेलो सिद्धान्त. भाशेच्या सभावीक आनी असभावीक प्रमाणिकरणाचो. तो थोडकेभितर कळपाक जाय जाल्यार तुमकां म्हाजें मनोगत मनांत नासोनपासोन वाच्चें पडटलें. आनी आनिकूय चड वेवस्थीत कळपाक जाय जाल्यार माधवीबायच्या ‘भासाभास’ ह्या पुस्तकांतलें ‘प्रमाणिकरण आनी डायग्लॉसिया’ हें प्रकरण वाच्चें पडटलें. तेचो दाखलो दिवन माधवीबाय कोंकणीच्या असभावीकपणाचेर उजवाड घालता. आनी निमणें सांगताः
“कोंकणी-मराठी वादाचो सोक्षमोक्ष लावन गोंयचो कोंकणी समाज हे परिस्तितींतल्यान भायर आयला आनी आयज कोंकणी आपणाल्या सभावीक प्रमाणिकरणाच्या हुमऱ्यार उबी आसा.”
भासविज्ञान शिकून चिंतन-मनन केल्ल्या माधवीबायक कोंकणीचें प्रमाणीकरण हुमऱ्यार बशिल्लें दिसता. जाल्यार आमच्या थोड्या जाणांक कोंकणीचें प्रमाणीकरण भित्तर दरबारांत सिंहासनार आरुढ जाल्लें दिसता. कोंकणीच्या ह्या अनभिषिक्त राजेशाहींत प्रमाण केल्ले कोंकणीक कोणूय हात लावशात जाल्यार खबरदार, ‘एका क्षणात खांडोळी केली जाईल’ अशें तरसाद ‘उपसून’ सांगतना ते दिसतात. जो कोण ह्या प्रमाणिकरणाआड जाप लेगीत काडटलो, तेका पिसो थारायतले, माकोड थारायतले, इतलेंच न्हू, तर तेका फितूर आनी कोंकणीद्रोही थारावन तेचो ‘टकमक टोकावरून’ कडेलोट करतले असोच सगळो कितें ‘राजेशाही’ आव दिसता.
देखूनच जायत घडये, उदयबाब हांवें दिल्ले शणै गोंयबाब, माधव मंजुनाथ शानभाग, अशोक केळकर वा माधवीबाय सरदेसाय हेंचे संदर्भ हेतुपूर्वक टाळटा आनी म्हाका सांगता (काय म्हाज्या खांदार बंदूक दवरून तेंका सांगता?):
“प्रमाण भाशे संबंदानूय प्रभुदेसाय हांच्या विचारांनी गोंदळ दिसता. प्रमाण भास ही कोणूच कृत्रीम रितीन घडयना. ती सबावीक रितीन जाता. चार पंडीत बसले, हे बोलींतलें थोडें ते बोलींतलें थोडें घेतलें आनी ती प्रमाण भास म्हूण जाहीर केली अशें घडना. इंग्लीश उतर वापरून सांगचें जाल्यार प्रमाण भास evolve जाता…. गरजे प्रमाण आनी भाशीक, समाजीक, शिक्षणीक वा सांस्कृतीक कारणांक लागून बदल जायत वतात. पूण ते मुळावी बांदावळ बदलनात.”
आतां हें कोणे न्हयकारलां? उरफाटें चार पंडितांनी बसून अल्पसंख्यांकांचीं उतरां प्रमाण कोंकणी म्हूण हाडल्यांत हीच तर कोंकणीची खरी शोकांतिका. प्रमाण भास evolve जावपाचे प्रक्रियेकूच बांद घालपाच्यो करण्यो चल्ल्यात हीच तर खरी आडखळ. मुळावी बांदावळ निखालस बदलनासतना, आनी शुद्धलेखन आनी व्याकरणांच्या नेमांक कसलीच बादा हाडिनासतना हांवें भोवसंख्यांक कोंकणी लोक वापरतात तीं चार उतरां म्हाज्या साहित्यीक बरपांत घेतलीं कितें, आनी केदो बोवाळ! प्रमाण भाशेंत तीं हाडचीं अशें फकत ‘सुचयलें’, जाल्यार हें evolution जाताच कशें तें पळयतात आमी, अशा आविर्भावांत कांय जाण तुटून पडले.
ही evolve करपाची तरा? आनी ह्या evolution चेर माधवीबायेसारक्या भाशाशास्त्रींनी कितें सांगलां तें हावें म्हाज्या बरपांत दिलें, जाल्यार तें अचळय टाळून ‘हें सगळें कितें एका संदेशाचें कर्म’ अशें चित्र निर्माण करपाची ही उदयबाबाची अतर्क्य तरा? कारण माधवीबाय सांगताः
“काळा वांगडा समाजाच्यो गरजो बदलत वतात तश्यो समाजाच्यो भाशे कडल्यो अपेक्षाय वाडत वतात. प्रमाणिकरण हें समाजाच्या ह्या उल्याक जाप दिवपाचें भाशेचें साधन. प्रमाण रूप हें भाशेचें भोवरंगी आनी तांकिवंत रूप. भास बदलत वता तशें भाशेच्या थीर रुपाक – प्रमाणाक अस्थिरतायेक तोंड दीत रावचें पडटा. प्रमाणिकरणाची प्रक्रिया ही अशी चालूच आसता, तीं ‘सोंपल्या’ अशें केन्ना जायना.”
प्रमाण भाशेंतली ‘लोकशाय’
उदयबाब आपल्या बरपांत आनीक एक गजाल सांगता. कांय बोलयो जात वा धर्मांतल्यो आसतात, मात प्रमाण भास ही सर्वजातीय आनी सर्वधर्मीय आसता. ती समाजीक एकवट हाडटा. देखूनच साहित्यीक “आपलें निवेदन प्रमाण भाशेंत जाल्यार संवाद त्या त्या पात्राचे शैलींत दवरतात. प्रमाण भाशेक लागून बोलयो वा शैली ना जायनात. त्यो उलोवपांत उरतात. मात काळाप्रमाण तातूंतय बदल जातात.”
म्हाज्या मतान अचूक हिंगाच माधवीबाय सांगता त्या डायग्लॉसियाचो प्रस्न येता. बोलयांतल्यान सभावीकपणान प्रमाण भास घडपाची; काय असाभावीक प्रमाण भाशेच्या चेंपणाखाला बोलयो काळांतरान फेड आवट जावपाच्यो? हेतूंतलो खंयचो दिश्टिकोण खरो, तेचेर कोंकणीचो फुडार थारतलो अशें म्हाका दिसलें. देखून दोन भाशीक समाजांची, प्रमाण भाशेन लोकांक विभागून उडोवपाची आनी उच्चभ्रू आनी सॅकण्ड क्लास अशा दोन समाज घटकांची फुडाराची भिरांत म्हाज्या मनांत उप्रासली. कारण, सध्या तरी ती दोळ्यांमुखार झिळमिळूंक लागल्या. भाशीक दोळे मातशे फांकारीत जाल्यार सहज कोणाकूय दिसतली. (प्रमाण भाशेच्या नांवान आमी भोवसंख्य लोकांमदीं न्यूनगंडाची भावना (inferiority) तयार करिनात मूं? हो म्हाजो प्रस्न उदयबाबान फिशाळकायेन टाळ्ळा ती वेगळी गजाल.)
देखूनच तर शणै गोंयबाब, चार्ल्स फर्गुजन, अशोक केळकरबी हेंचे दाखले दिवन माधवीबायन उक्तायिल्ली हीच भिरांत हावें म्हाजे परीन मांडपाचो प्रयत्न म्हाज्या मनोगतांत सविस्तरपणान केला. तेतूंतलीं माधवीबायचीं थोडिशींच वाक्यां हिंगा समजणेखातीर दितांः
“अजून मेरेरन कोंकणीचें प्रमाण रूप घडूंक ना ही बरीच गजाल; कोंकणीचें प्रमाणिकरण लोकशायीकरणाचे प्रक्रिये कडेन जोडपाक ही बरी संदूच अशेंय आमचे मदले कांय जाण मानतात… मेल्ले हिब्रू भाशेक जर समाज परत जितो करूंक शकता, ऍस्पेरान्तो सारकेली ‘तयार केल्ली भास’ जर सादे भाशेचें जिणें जियेवंक शकता जाल्यार अशें आंगा आंगान वेंचून घडयल्लें प्रमाणूय समाजांत मूळ धरूंक शकता. हें सगळें कोंकणी समाजाचे वान्सेचेर आनी निर्धाराचेर पातयेवन आसा…. प्रमाण बोलयेक जिविताच्या सगळ्या मळांक आफुडचें पडटा. असल्या वेळार बोलयांकडल्यान उतरां घेवप गरजेचेंय जाता… कोंकणीच्या प्रमाणिकरणाचो विचार करतना निखटो कोंकणी भाशेचो संदर्भ घेवन चलचेंना. समाजविज्ञानाचो अभ्यासूय हिसपांत घेवचो पडटलो.”
हेतूंतली एक्कूय गजाल उदयबाबान आफुडिल्ली ना. समाजविज्ञानाचो अभ्यास सोडूनच दिवया, म्हाका ‘अभ्यास ना’ अशें भासोवन ह्या भाशाशास्त्रींच्या अभ्यासाचेर फार मारल्यात. नासत गा म्हाका अभ्यास, पूण भाशाशास्त्रींक तरी आसा काय ना? ‘सुनापरान्ता’चो संपादक जायमेरेन म्हाका शुद्ध कोंकणी कशी बरोवची तेंय सारकें खबर नाशिल्लें. शाळेंत कोणे शिकयलें ना आनी मुखार केन्ना गरज पडलिना. जेन्ना पडली, तेन्ना मात शिकलों. जाता तितली शुद्ध कोंकणी बरोवंक आजून धडपडटां. हांव भाशेचो पंडितूय न्हू आनी भाशाशास्त्री तरी निखालस न्हू. पूण शुद्धलेखन आनी प्रमाण भास हेतूंतलो फरक कळपाइतली बुद्द आसा म्हाका. म्हणटकीर शुद्धलेखनाच्या नेमांक प्रमाण भाशेचे नेम म्हणपाचो पराक्रम हांव तरी निखालस करचों ना. उरफाटें ह्या भाशाशास्त्रींकडल्यान शिकपाक पळयतलों आनी एक पत्रकार ह्या नात्यान, भाशाशास्त्री सांगतातत तेप्रमाणें, समाजविज्ञान आनी भाशाविज्ञान हेंची सांगड घालोन सत परिस्थिती कितें आसा ती नियाळपाचों यत्न करतलों.
मराठी माध्यमांतल्यान शिकतना आनी मराठी साहित्य वाचतना ही भाशीक प्रक्रिया खूब लागिंच्यान अणभवल्या. चक्रधर स्वामी, ज्ञानेश्वर, शिवकालीन पत्रवेव्हार, लोकमान्य टिळक, बालकवी, बा सी मर्ढेकर, वि स खांडेकर, वि वा शिरवाडकर, साने गुरुजी, ग दि माडगूळकर, चि त्र्यं खानोलकर ते बहिणाबाई चौधरी, सोपानदेव चौधरी, ना धों महानोर, नामदेव ढसाळ आनी दया पवार मेरेन आनी मागिरूय भास कशी बदलत गेली तेचे शास्त्रशुद्ध पावंडे वर्गांत आनी वाचनालयांतल्यान ‘शिकलां’. पत्रकारितेंत येतकीर ‘केसरी’ ते ‘नवाकाळ’ आनी ‘महाराष्ट्र् टाईम्स’ ते ‘सकाळ’ मेरेनची बदलत गेल्ली वृत्तपत्रीय भास अणभवल्या आनी आपणायल्या. इंग्लीश पत्रकारितेंतली ‘द हिंदू’ सारक्या दिसाळ्यांतली आदली किचकट भास आनी ‘बीबीसी’ची सादी सोपी भास आनी उपरांत टीव्हीवेली उलोवपाची भास आनी मागीर डिजिटल माध्यमांची सुटसुटीत भास आजुनूय शिकत आसां. प्रसारमाध्यमांतली हिंदीय तशीच बदलत गेल्या, आजुनूय बदलत आसा.
हीं स्थित्यंतरां पळयल्यार कोंकणींतलें स्थित्यंतर खूब फाटीं आसा हें पावलाकणकणी जाणवता. तेतूंतल्यानूच हे प्रामाणीक प्रयत्न जाले. निखळ, निर्मळ भासाभास जावची ह्या हेतान. पूण आतां कोण तरी ह्या प्रामाणीक यत्नांक वर्गसंघर्शाचो तिबो लावन म्हाजेर पिशेपणां, माकडचेश्टा आनी सुर्याजी पिसाळाचो भार येयला अशी अंधश्रद्धा पातळावन विज्ञाननिश्ठ सत लिपोवंक सोदता तेका हांव कितें करूं?
डिजिटलांतलीं आव्हानां
तेच्याकूय व्हडलें आव्हान म्हुणल्यार डिजिटल क्रांतीचें. तें आव्हान झेलपाची तेंची निखालस वान्सा ना हें उदयबाबाचो लेख वाचतकीर जाणवता. थंय आपल्या म्हण्ण्याचें समर्थन करपाखातीर उदयबाब युनिव्हर्सल नॅटवर्किंग लॅन्ग्वेजीची देख दिता. 1996 वर्सा सुरू जाल्लो हो खूबच देखदिणो प्रकल्प फकत अणकारापुरतो मर्यादीत आसा. तेतूंत जर्मनी, फ्रान्स, स्पेन, इटली, ब्राझिल, रशिया, इजिप्त, जपान, जॉर्डन, लाटव्हिया, थायलॅण्ड, बांगलादेश ह्या देशांवांगडा भारतूय आसा. आयआयटी मुंबयन चलयल्ल्या ह्या प्रकल्पान संस्कृत, हिंदी आनी मराठी वर्डनॅटांवांगडा इंडो वर्डनॅट केलां आनी तेतूंत कोंकणीसयत हेर 17 भासो घेतल्यात. थिंगा उच्चाराप्रमाणें बरोवपाची तांत्रीक आडखळ येना.
पूण यू.एन.एल. उपरांत फाटल्या तीस वर्सांनी संवसार खूब फुडें पावला. आतां संगणक बरयल्लें उलयता. आनी उलयिल्लें अक्षररुपान बरोवनूय घेता. तेंका Text to Speech (TTS) आनी Automated Speech Recognitiion (ASR) म्हणटात. भारत सरकारान 22 अनुसुचीत भाशांखातीर हो प्रकल्प हातांत घेतला आनी तो कांय भासांनी चालिकूय लागला. भारत सरकारान आय.आय.टी. मद्रासावरवीं हातांत घेतिल्लो AI4Bharat ह्या प्रकल्पान तयार केल्ल्या ‘अनुवाद’ ह्या सॉफ्टवॅरावरवीं भारत आनी बांगलदेशांतल्या न्यायालयांच्या निवाड्यांचे अणकार अंदूच्यान सुरू जाल्यात. तेभायर शून्य, चित्रलेखा, अनुदेश अशीं कितलिशींच सॉफ्टवॅरां तयार केल्यांत. हेविशीं हावें म्हाज्या मनोगतांत सविस्तर बरयलां. तुमच्यानी जाय जाल्यार हिंगा क्लिक करोन तेंचीं संकेतथळां प्रत्यक्ष तपासूंक जातात. (https://ai4bharat.iitm.ac.in/ आनी https://models.ai4bharat.org/)
ह्यो अशे तरेच्यो कितल्योशोच येवजण्यो आनी आतां आकांताच्या वेगान येयलेलो Artificial Intelligence पुराय संवसाराचो फुडार आसतलो. थिंगा उच्चारांप्रमाणें संगणकाचेर बरोवप जालें ना, वा सगंणकावेल्या बरपाचे उच्चार सारके जाले नात, जाल्यार अर्थाचो अनर्थ जावं येता. अर्थांत, उच्चार सारके जावचे देखून आमी संगणकाक प्रशिक्षण दिवंक शकतात, ना न्हू. पूण तेकाय मर्यादा आसा. देखून ही प्रक्रिया जाता तितली सोंपी करप गरजेचें. तेकाच लागोन, परदेशी भासो सोडातूच, भारतांतल्याय सगळ्या भासांतलीं उतरां उच्चाराप्रमाणें बरोवपाची पद्दत ह्या प्रकल्पांनी आपणायल्या. तेखातीर ‘ऍ’ आनी ‘ऑ’ उच्चार सर्रास वापरतात. आमचीं कोंकणी उतरांय हेर भारतीय भासांतले अनुवादक (अणकारी) उच्चाराप्रमाणें बरयतात. बरयनात ते फकत आमी. तेन्ना, कोंकणी तेतूंत फाटीं पडली जाल्यार शेणटली.
देखीक, BUT (बट), आनी PUT (पुट) हेंच्यासारक्या उतरांचें संगणकाक इंग्लीश वा हेर भासांतल्यान बरोवपाखातीर प्रशिक्षण दिवं येता. पूण TEST आनी TASTE हीं दोनूय उतरां कोंकणींतल्यान बरोवपाचीं आसत जाल्यार तीं ‘टॅस्ट’ आनी ‘टेस्ट’ अशींच बरोवचीं पडटलीं. आनी तीं तशीं बरोवचीं अशेंय आमच्या कोंकणी नेमांनी सांगलां. पूण ‘पेरीर पेर आसा पळय’ अशें बरयल्यार संगणक कितें वाचतलो? आनी उलयलें जाल्यार कितें बरोवन घेतलो? ‘पेर’ आसा पळय, काय ‘पॅर’ आसा पळय? इंग्लीशींत एकेच पद्दतीन बरयल्ल्या उतराचे दोन उच्चार आनी दोन अर्थ सहसा जायनात. फकत संदर्भाप्रमाणें अर्थ बदलतात. देखीक, make ह्या उतराचें ‘कर’ अशें क्रियापदूय जाता आनी ‘नमुनो’ वा ‘रूप’ असोय तेचो अर्थ जाता. तो वाक्याच्या संदर्भाप्रमाणें समजूं येता. पूण कोंकणींत उच्चाराप्रमााणें उतरांचे अर्थ बदलतात. ‘मॅळ’ आनी ‘मेळ’, ‘घाँट’ आनी ‘घोंट’ अशीं कितलिशींच उतरां आसात. तीं वाक्यांनी घातलीं, पूण उच्चाराप्रमाणें बरयलीं नात जाल्यार अर्थाचो अनर्थ कसो जावं येता तेच्यो देखीच हावें मनोगतांत दिल्यात. संगणकीय क्रांतीच्या ह्या काळांत थिंगा कोंकणीच्यो कितें भोयो भोयो जातल्यो हेचो विचार केल्यारूच भिरांत दिसता. तेचेर उदयबाबान सोयिस्करपणान मौनव्रत घेतलां.
तेखातीर, सुरवात म्हुणोन, निदान हीं असलीं उतरां वेंचून काडून तीं तरी उच्चाराप्रमाणें बरोवंक लागोंक जाय. जशी कोंकणीच्या नेमांनी परदेशी भासांतल्या उतरांखातीर मेकळीक दिल्या तशी. हेर गजालींचेर मागीर भासाभास आनी वादावादी करूं येता.
एक देस, एक लिपी
प्रकरण इतल्यारूच सोंपना. संवसारांतल्या सगळ्या भासांखातीर एक युनिकोड (Universal Code) तयार करपाचो प्रयोग येसस्वी जावन तो आज कोंकणी धरोन सगळ्या भासांखातीर संवसारभर एक्कान एक मनीस वापरता. तेच धर्तेचेर आतां सगळ्या भारतीय भासांखातीर एक समान लिपी तयार करपाचे प्रयोग सुरू जाल्यात. तेतूंत देखदिणो आनी प्रॅक्टिकल वावर केला तो आय.आय.टी. मद्रासान. ‘भारती स्क्रिप्ट’ म्हुणोन. तेचें संकेतथळ आसा bharatiscript.com (हिंगा क्लिक केल्यार पळोवंक मेळटलें). इंग्लीश, फ्रॅन्च, जर्मन, इटालियन, पोर्तुगीज अशा बऱ्याचशा युरोपी भासांखातीर एकूच रोमन लिपी आसा तशी सगळ्या भारतीय भासांखातीर तेणीं एक नवी लिपी तयार केल्या. दिव्यांगांखातीर ब्रेल लिपी आनी कुरवांची भास (sign language) लेगीत. अक्षरशा धा मिण्टांभितर शिकपाक जाता. तेचो कीबोर्ड तयार केला. आनी उच्चारांप्रमाणे स्वरमाळ तयार केल्या. सकयल दिला तो तेचो फोटू पळयातः
संदर्भः bhartiscript.comहेतूंत स्वरांची एकुणीसखडी आसा. देवनागरींत बरयतात त्यो सगळ्यो भासो मतींत घेवन तो तयार केला. हेचो फायदो कोंकणीक खूब जातलो. तरिकूय आमचे मोटवे आनी लांबोडे उच्चार उरतलेच. ह्या सगळ्या असल्या प्रयोगांतल्यान ‘एक देस एक लिपी’ ही पद्दत, युनिकोडावरी, फाल्यां सुरू जाली जाल्यार तेतूंत अजाप कांयच ना. काळाची गरज मतींत घेवन ती जातलीयबी, हेतूंतय दुबाव ना. मात आमी झापडां लावन बसले जाल्यार कितें जातलें? काय, पूल येता तेन्ना तो हुपप कसो तो चिंतया (We’ll cross the bridge when we come to it) अशें म्हुणोन हात बांदोन बसोन रावतले? काय पूल हुपपाचेर चिंतया म्हणटल्यांक पिसो, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ म्हणीत ख्यँ ख्यँ ख्यँ ख्यँ करून हांसत रावतले? कितले दीस?
शणै गोंयबाबान आमकां खूब कितें दिलां. तेतूंत एक खूब म्हत्वाचो मंत्र दिला. तो म्हुणल्यारः
“दर एकली म्हणणी तुमी तुमचे बुद्दीचे साणीर घांसून पळयात, आनी कसाक लागल्यार घेयात.”
हिंगा बुद्दीचे साणीर घांसपाचेंबी पयसूच, दर एकली म्हणणी समजून घेवपाची लेगीत वान्सा ना. म्हाका तर म्हाजें पुस्तक वाचिनासतनाच आपलें मत दिवपीच चड जाण मेळटात. कांय जाणांनी तर वाचून पळय आनी मागीर कर म्हाजेर टिका अशें सांगून पुस्तक हातांत दिलें तेन्नापासोन तोंड वाकडें केलें. कितें तरी आफूडभश्ट हातांत घेतिल्लेवरी. अशी बुद्द घाणाक दवरल्यार साणीर घांसून पळोवपाचो पावंडो येवचोच ना. मागीर कसाक लागल्यार घेवपाचें काय सोडपाचें तें तर सोडूनच दियात.
उदयबाबान तर तेच्याकूय फुडलें पावल मारलां. हीं सगळीं पिशेपणां म्हुणोनच घडये तें वाचलां काय दिसता. आनी म्हाजी धजा मारपाची कशी तेचे मुद्दे तितले सोदून काडल्यात. रणनीत (strategy) कसली? Call the dog mad, and shoot him! मात एक गजाल समजलिना. इतलो धजा मारपाचो हो विशय आसलो, जाल्यार तेची दखल घेवची अशें उदयबाबाक दिसलेंच कित्याक? एका पिशा माकडाक कोंकणीद्रोही थारावन तेचो कडेलोट करपाखातीर? काय, संदेश प्रभुदॅसायाच्या खांदावेल्यान सगळ्या विद्वान भाशाशास्त्रींचेर फार मारपाखातीर? हें परपरत म्हणपाक रजांव आसा. कारण ते कितें सांगतात तेचेर मत उक्तावपाचें उदयबाबान वेवस्थीत टाळ्ळां.
हांव सांगता तेंच खरें हो म्हाजो अट्टाहास निखालस ना. हांव सांगतां तेंच जावपाक जाय असो सूर लेगीत हांवें काडिल्लो ना. हे तरेन सगळ्यांक बरोवपाक लावचें असो कसलो अधिकारूय म्हाजेलागीं ना. हांव खंयचेच भाशीक संस्थेचो अध्यक्षूच कित्याक, पदाधिकारी लेगीत ना; खंयच्या दिसाळ्याचो वा नेमाळ्याचो संपादक ना; शिक्षणांत ही पद्दत हाडपाची कसलीच यंत्रणा म्हाजेलागीं ना; प्रशासनांत ही पद्दत आपणावंक लावपाचो कसलो अधिकारूय म्हाजेलागीं ना. म्हाजेलागीं आसा ती म्हाजी ही एकल्याची एक ल्हानशी वॅबसायट आनी म्हाजें लिखाण.
‘सुनापरान्ता’चो संपादक जायतसावन दिसपट्टे पत्रकारितेंतल्यान निवृत्ती घेयसर, 2004 ते 2020 अशा 16 वर्सांनी जे कांय अणभव घेतले ते, म्हाजे मर्यादीत तांकीप्रमाणें, भाशाशास्त्रींनी केल्ल्या अभ्यासाचे कानशेर घांसोन पळयले आनी ते कसाक लावपाचो एक ल्हानसो प्रयोग म्हाज्या ‘साठ’ ह्या कवितासंग्रहांतल्यान केलो. तेतूंतलें वायट तें भायर मारचें, आनी बरें कितेंय दिसल्यार घेवन मुखार वच्चें ही प्रामाणीक इत्सा दवरून. तेबदला मेळ्ळें कितें? शणै गोंयबाबाचो वारसो सांगतल्या म्हालगड्याकडल्यान पिसो, माकोड आनी तेच्याकूय फुडलें म्हुणल्यार सुर्याजी पिसाळाकडेन तुळा करीत कोंकणीद्रोही हीं बिरुदां! (काय कोंकणी चळवळींतल्यान धावंडावपाची ही एक तरा?)
पूण तरिकूय कोंकणी चळवळीकडेन प्रामाणीक रावन एकच इत्सा उक्तायन. ही चळवळ उक्त्या दोळ्यांची उरची. मातयेंत तकली रोमून संयभोंवतणी कितें चलता तें ‘दोळ्यांआड मसण पाड’ अशे तरेन पुरायपणान दुर्लक्षीत करपाची कुड्डी चळवळ ही जावची न्हू. देखून वयर दिला तो फोटू मुद्दाम घातला. आसतूय घडये हांव पिसों, माकोड आनी सुर्याजी पिसाळ. पूण म्हाकाय तितलीच प्रिय आशिल्ले कोंकणी चळवळीचो मातयेंत गोमटी रोमिल्लो शहामृग जावचो न्ही एकूच इत्सा. आमेन!
(कोणे उदयबाबाचो लेख वाचिल्लो नासत वा वाचिल्लो याद जायना आसत तेंकां रेडिमेड संदर्भ हातांत मेळचो देखून त्या लेखाची लिंक खाला दिल्या.)
कोंकणीच्या माथ्यार कायलीच कायली (उदय भेंब्रे)
(तशेंच दिसत कोणाकूय शणै गोंयबाबाक स्मरचें आनी म्हाजी म्हणणी तुमचे बुद्दीचे साणीर घांसची जाल्यार तेखातीर म्हाजें ‘साठ’ हें पुस्तक ऑनलायन आनी ऑफलायन खंय मेळटलें तेचीय वळेरी दिल्या.)
