रमेश गवसः विद्रोहाच्या इंगळ्यांचेर चलपी कर्मयोगी धोंड

गोंयचो एक खडेगांठ कार्यकर्तो, संघटक आनी शिक्षक रमेश गवसाचो आज 74 वो वाडदीस. 2 मे दिसा तो पंच्यात्तरींत भितर सरता ते निमतान राष्ट्र सेवा दलांतले तेचे वांगडी आनी हेर कितल्याशाच आंदोलनांतले वावुरपी आनी इश्टांनी मेळोन आयतार, 4 मे दिसा दिवचलच्या तेच्या गांवांत तेचो सत्कार सुवाळो दवरला. ते निमतान फाटलीं कांय वर्सां फाफसल्ली राष्ट्र सेवा दलाची चळवळ परत उबी जाली जाल्यार तेचेसारकें गोंयचें भाग्य दुसरें आसचें ना. 

तशें पळोवंक गेल्यार 4 मे ह्या दिसाक गोंयच्या राष्ट्र सेवा दलाच्या इतिहासांत खूब म्हत्व आसा. 1985 वर्सा बाबा आमटेकडल्यान स्फूर्त घेवन पुराय भारत देशांत ‘भारत-जोडो’ यात्रा जाल्ली. पूण ती गोंयां पावोंक नासली. देखून गोंयच्यान हे यात्रेंत वांटेकार जाल्ल्या कांय तरनाट्यांचे प्रेरणेंतल्यान आनी रमेश गवस आनी सुकडू भोसले (गुरुजी) सारक्यांच्या फुडारपणान 1989 वर्सा गोंयांत ‘भारत-जोडोची सायकल यात्रा’ काडिल्ली. तिची सुरवातूय पेडणेच्यान जाल्ली आनी काणकोणमेरेन भोवंडी कोरोन येवन सांगता जाल्ली पेडणें, पत्रादेवीच्या हुतात्मा स्मारकाकडेन 4 मे 1989 ह्या दिसा. उपरांत सेवा दलाच्या फुडाकारान 1990 ते 1994 अशीं पांच वर्सां गोंयचे हे तरनाटे ‘युवा संकल्प दीस’ मनयताले. पेडणें, काणकोण, फोंडें, सांगें ते पणजेमेरेन. तेयबी 3 आनी 4 मे दिसा. 

ह्या सगळ्या कार्यावळींचो फुडारी आसलेलो राष्ट्र सेवा दलाचो तेन्नाचो अध्यक्ष रमेश गवस. आनी आज, तीन दसकांउपरांत, परत एक फावट त्याच दिसा हे सगळे लोक एकठांय येतात. तेयबी 2 मेचो रमेशाचो वाडदीस 4 मे दिसा मनोवपाक. आतां हो नियतीन दिल्लो कसलो संकेत काय अशें विचारल्यार रमेश म्हाजेर चाळवतलो. तेच्यामदलो अंधश्रद्धेआड झुजपी कार्यकर्तो उसळोन भायर सरतलो. म्हणटकीर हांव इतलेंच म्हुणीन – योगायोगान घडोन येयलेली ही एक स्फूर्तदिणी घडणूक! 

वादावादीची पयली वळख

रमेशाक हांव सगळ्यांत पयलीं केन्ना, खंय आनी कित्याखातीर मेळ्ळों तेची याद जायना. पूण एक याद घट्ट आसा. ‘भारत-जोडो’ची सायकल यात्रा काणकोणां पावलेली. तेन्ना आमची विद्यार्थी-युवा चळवळ पुराय ठप्प जाल्ली. हांव वेवसायीक पत्रकार जावचों आसलेलों. आमी सगळेच थोडे फ्रस्ट्रेटेड मूडांतूच आसलेले. आनी काणकोणां, चावडेर हांव रमेशाकडेन झगड झगड झगडटालों : “सायकलीन भोंवले म्हुणोन भारत देश एक जातलो? जाती-धर्मांमदीं फुटत चलिल्ल्या सगळ्या समाजाक एकठांय हाडपाखातीर निखट्यो घोशणा दिवन जातलें? काय ग्रावंड लेव्हलाचेर देंवन प्रत्यक्ष काम केल्यार? काळाची गरज कितें? पोक्यो घोशणा दिवप, काय लोकांमदीं वोचोन काम करप?” – असलें खूब कितें. 

रमेश थंडपणान म्हाजें आयकतालो. मुमुरखो हांसत. आनी आपले परीन म्हाज्या प्रस्नांच्यो शांतपणान जापो दितालो. म्हाका निरुत्तर करतालो. मदींच हांव तेका निरुत्तर करतालों. त्या खिणाक हांव जो रमेशाच्या मोगांत पडलों, तों आजमेरेन…. 

प्रदुशीत उद्येगांआड आंदोलांत उलयतना. कुशीक डॉ क्लॉड आल्वारीस

काळ्या केंसांचें गुपीत

पंच्यात्तरीलागीं पाविल्ल्या ह्या मनशाचे माथ्यावेले केंस आनी मिश्यो आजून काळ्यो कश्यो हें कुवाडें म्हाका आजून उलगल्लें ना. ही देवाचीबी देणगी न्हू. एके विशिश्ट मानसिकतायेची देणगी. संयभोवतणचे परिस्थितीचेर अस्वस्थ मुजरत जावप, पूण तेचें गरजेभायर टॅन्शन घेवप ना. शांतपणान तेचेर विचार कोरोन ती बिगडिल्ली परिस्थिती जाग्यार घालपाखातीर आपापले परीन यत्न करीत रावप. हें करतना लोक हांसतलो, बकच्छायो करतलो, धजा मारतलो, विरोध करतलो. पूण तरीकय थंड रावोन आपलें काम करीत रावप. आपूण करतां तें योग्यूच करतां हेचेर खर विस्वास आसल्यारूच तें शक्य आसा. तेंयबी ‘कर्मण्ये वाधिकारस्ते’ म्हणीत न्हू, तर फळाची अपेक्षा दवरोनूच कार्य करीत रावप. ‘थेंबे थेंबे तळे साचे’ हेचेर ठाम विस्वास दवरप. 

अशे तरेन चिंतता त्याच मनशाचे भोवतेक जाण्टो जाल्यारूय केंस काळे उरतात जावंये. म्हाजे तर केन्ना पिकले. कारण रमेशाची मानसिकताय म्हाजे लागीं ना. देखून म्हाका तेची नसाय! कितें भोगलें ना ह्या मनशान तेचे पुराय जिणेंत? सदींच प्रवाहाआड पेंवलो, अंधश्रद्धेआड झुजलो, जातीभेदांच्या समाजांत समता हाडपाखातीर रातदीस खपलो, तेणेचे उबारलेली संघटना कोसळटना ‘याचि देहि याचि डोळा’ पळयली, ज्या मिना खणीवेल्यी कामगारांखातीर वावुरलो तेच कामगार तेका मारपाक लेगीत येयले, कुटुंबांतल्या समस्यांक तर आज लेगीत तोंड दीत जगता तो. संत कसो, संथपणान.

समाजवादी शोकांतिका

समाजवादी चळवळीन तर पुराय देशाचोच घात केलो. काँग्रेसीची अनभिषिक्त सत्ता मोडून एक नवी क्रांती हाडपाखातीर जयप्रकाश नारायणान ‘संपूर्ण क्रांती’चो उलो 70च्या दसकांत मारलो तेन्ना समाजबदलाचो खुरीस खांदार घेवन रणांगणांत देंवतल्या तरनाट्या समाजवाद्यांमदीं रमेशूय आसलो. तेतूंतल्यानूच इंदिरा गांधीन लायलेल्या आणिबाणीउपरांत ह्या देशांत एक व्हडली मतदान-क्रांती जाली आनी 1977 वर्सा जनता पार्टीचें सरकार सत्तेर येयलें. बंडखोर काँग्रेसवाले, समाजवादी आनी हिंदुत्ववादी जनसंघवाल्यांचो भिन्न विचारांच्या लांकडांचो हो कसोबसो बांदिल्लो भोरो. तेन्ना खरी गरज आसलेली सगळे मतभेद पयस दवरून सत्ता तिगोवन दवरपाची. पूण तीन वर्सांनी दोन प्रधानमंत्री दिवन हें ‘कडबोळें’ सरकार कोसळ्ळें. इंदिरा परत सत्तेर येयली ती काँग्रेसीक पर्याय ना अशी मानसिकता समाजांत रिगोवनूच. 

रमेश गवसाचे जिवश्चकंठश्च इश्टः शफी जमादार आनी नारायण आवटे

दुसरे वटेन समाजवाद्यांची निसण वापरोन हिंदुत्ववादी वयर सरले आनी समाजवादाक चिड्डोवन 1984 चे वेंचणुकेंतल्या दोन खासदारांवेल्यान पांच वर्सांभितर 85 खासदार तेणीं वेंचून हाडले. सरकारां घडोवंक आनी उडोवंक लागले आनी तेतूंतल्यान फकत 16 दिसांखातीर काय जायना, पूण अटल बिहारी वाजपेयी प्रधानमंत्री लेगीत जालो. उपरांत 1998 वर्सा होच आंकडो 182 चेर व्होरोन वाजपेयीचें थीर सरकार येयलें. आनी आतां तर 2014 सावन ‘मोदी राज’ चल्लां. खरें म्हळ्यार समाजवाद्यांनी हिंदुत्ववाद्यांकडल्यान फारकत घेवपाक जाय आसलेली ती ह्या काळांत. तें करचें सोडून तेंचेमदले कांय जाण भाजपाच्या गोठ्यांत भितर सोरोन घणसा बैल जाले जाल्यार कितल्याशाच जाणांनी समाजवाद खुंटयेक हुमकळावन हिंदुत्ववादाकूच वेंग मारली. 

हीं सगळीं आवर्तनां सोशीत रमेश गवस हें व्यक्तिमत्व मात आपलें काम करीत रावलें. एका कर्मयोग्यावरी. खंयच आपल्या तत्वांकडेन कसलीच तडजोड करिनासतना. संदीसाधूंच्या बाजारांत आपणाक विकोन उडयनासतना. 

चळवळ-पर्वाचो साक्षीदार

‘भारत-जोडो’ आनी ‘युवा संकल्प दिसां’चें पर्व चालू आसलें तेन्नाच दुसरे वटेन गोंयांत ‘समता आंदोलना’चें वारें व्हावंक लागलें. निमित्य जालें उच्चवर्णीय सारस्वतांनी आपली स्वताची संघटना करपाचें. तेतूंतल्यान 1991 वर्सा मडगांवां पयली सामाजीक परिशद जाली. उपरांत पणजे, दिवचले आनी पेडण्यां. रमेशान आपणाक हे चळवळींत झोकून दिलो. तेखातीर फुडाकार घेवपी दत्ता दामोदर नायक आनी हेरांवांगडा आपली तरनाट्यांची फौज घेवन तो देंवलो. आपली प्रागतीक विचारसरणी सडेतोडपणान मांडीत गेलो. 

ह्याच 90च्या दसकांत गोंयां ‘अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती’ जाल्ली. शाम मानवाकडल्यान सुरू जावन डॉ नरेन्द्र दाभोळकारामेरेन सगळ्या स्थित्यंतरांचो साक्षी जावन गोंयांतूय तेणे एक निर्भय लोकांची फौज उबी केली. यज्ञेश्वर निगळ्येसारके जाण्टे आनी विद्वान फुडारी हे चळवळीक गावले. तेखातीर मसुंडेंत वोसोन जेवपासारके पराक्रमूय तेणीं केले. 

आंबेडकरी विचारांच्या ‘युगनायक’ संघटनेची चळवळूय ह्याच दसकांत फुलोंक लागलेली. तेंका तेंको दिवंक रमेश मुखार सरलो. वांगडा ‘प्रागतीक लग्नां’चो तर धडाकोच लायलो. म्हाका दिसता गोंयचें पयलें प्रागतीक लग्न जालें तें जवाहर बर्वेचें. उपरांत कितलेशेच तरनाटे मुखार सरले. जमनीर पितारिल्ली पृथ्वी आनी भारत देशाचो नकासो आनी तेंचेभोंवतणी ‘खरा तो एकचि धर्म, जगाला प्रेम अर्पावे’ ह्या साने गरुजीच्या विचारांचो मंत्रोच्चार करीत हीं सगळीं लग्नां लावन दिवपी पदसिद्ध पुरोयत म्हळ्यार रमेश. आजूय कोणूय मुखार सरता तेन्ना पुरोयत म्हूण रमेशूच वता. तेच्या समतावादी आशिर्वादान अशीं कितलिशींच कुटुंबां सुखान संवसार करतात. (ही रमेशाची पुण्याय म्हुणल्यार तो परत चाळवतलो!)

 

प्रागतीक लग्नाचें पुरोयतपण करतना रमेश गवस

उपरांत जालो तो ह्या देशाचेर जाल्लो सगळ्यांत व्हडलो आघात. लालकृष्ण अडवाणीच्या रथयात्रेच्या अभियानाची सांगता 6 डिसेंबर 1992 दिसा, आंबेडकर जयंतीचो म्हूर्त सादून, बाबरी मशीद मोडून जाली. हेतूंतल्यान भारताच्या राजकारणान वेगळें वळण घेतलें. गोंय धोरोन सगळ्या भारतभर एका विचित्र बदल्याचो हुलोप पातळत गेलो. तेचो प्रतिकार कोरोन भारतीय संविधनान दिल्लीं समता, भावचार आनी सहिष्णुतेचीं मुल्यां जागोवचीं देखून आमी धा दिसांची ‘एकता यात्रा’ गोंयभर काडली. रमेशान परत तेतूंत आपणाक झोकून दिलो. सकाळफुडें आमी एक-दोन शाळांनी वयताले आनी सांजे एका गांवांत वा शारांत भौशीक सभा घेताले. दोनूयकडली उलोवपाची पद्दत वेगळी. हाडाचो शिक्षक आशिल्ल्या रमेशाक विद्यार्थी आनी शिक्षकांकडेन कशें आनी कितें उलोवचें तें जुस्त कळटालें. आनी सांजे भौशीक जमातीमुखार उलयतना भाशणाची पद्दत परत वेगळी. त्या धा दिसांनी हांव रमेशाकडल्यान खूब कितें शिकलों. उपरांतूयबी. आजलेगीत शिकत आसां. 

रमेशाचें ‘एकला चलो रे’

पूण विसावें सहस्रक सोंपून एकविसावें लागसर राष्ट्र सेवा दलाची ही प्रेरणादायी चळवळ आमच्या साम्यवादी चळवळीवरीच भेंडांतल्यान मोडली. कोसळ्ळी. थतरवितर जाल्ले साथी फाफसले. वारें तशें सूप धरोन गेले ते तिगले, रमेशासारके कितलेशेच चक्रावन सोडपी चक्रीवादळाकडेन झूज खेळीत जगपाची धडपड करपाक लागले. 2011 वर्सा गुजराता आकांताचो भुंयकांप जालो आनी थिंगा काम करपाक गेल्लो देवेन्द्र कांदोळकर ‘सागरशाळा’ उबी कोरोन थिंगाच ठाण मारोन बसलो. आजलेगीत थिंगाच आसा. जवाहर बर्वे आनी बाबनी मापारीसारके कार्यकर्ते ‘सुनापरान्त’ दिसाळ्यांत पावले आनी मुखार टीव्ही चॅनलांनी लेगीत. नमन सावंत धावस्करासारकें तेन्नाचें तरनाटें सरकारी कर्मचारी आसोन लेगीत बेधडक लिखाण करीत साहित्यीक, सामाजीक आनी सांस्कृतीक चळवळींतल्यान सेवा दलाची विचारधारा मुखार व्हरीत रावलें. सत्तरेसारक्या पारंपारीक विचारांच्या म्हालांत ‘साहित्य मंथना’सारक्या आनी कातकरी समजाखातीर वावुरपी ‘संवेदन केन्द्रां’त वांटेकार जावन तिगून उरलें. हेर मात कितलेशेच जाण संदिग्ध अवस्थेंत बुचकळत उरले. मदींच अळमीं कशीं येवप आनी नाच्च जावप हो आपालिपाचो खेळ चालूच उरलो. आजूय चालूच आसा. 

ह्या चक्रिवादळांतल्यान एक नवो रमेश गवस उबो जालो. रविन्द्रनाथ टागोराचो ‘एकला चलो रे’ हो मंत्र घेवन तेणे आपणाक पर्यावरणाचे चळवळींत झोकून दिलो. पूण आपूण निखटो पर्यावरण कार्यकर्तो न्हू हें मुजरत सांगीत. पर्यावरणाची सांगड मनशाचे जिणेकडेन जोडून तोच समाजवादी विचार पर्यावरणांतल्यान लोकांमुखार दवरीत. ‘पाणी की खाणी’ अशी घोशणा दिवन मिनाच्या खणींचो फटको उदकाचेर कसो बसता आनी तेका लागोन मनशाची पुराय जिणूच कशी आरत्याची परती जाता ही एक आगळीच सत्यनिश्ठ संकल्पना तेणे लोकांमुखार मांडली. मिनाच्या खणींचो प्रस्न हो निखटो धुल्लाच्या प्रदुशणाचो प्रस्न न्हू वा बेकायदेशीर मायनिंगाचोय न्हू, तर सुमराभायर मायनिंग केल्यार मनीसजातीची जिणूच कशी उध्वस्त जातली हो विचार तो आजलेगीत सातत्यान मांडीत आसा. वांगडाच मिना खणीवेल्या कामगारांक न्याय दिवपाखातीरय धडपडटा. आनी तरीकय कामगार संघटनेच्या फुडाऱ्यांनी चाळोवन घाल्ले कामगार तेकाच मारपाची येवजण करतात. 

पूण ह्या कर्मयोग्याक तेचें निखालस पोडोन गेल्लें ना. इतले मजगतीं तेच्या कार्याची दखल घेवन तेका गोंयचो आदर्श शिक्षक पुरस्कार मेळ्ळो, महाराष्ट्र फावंडेशन धोरोन कांय दिसाळ्यांनी लेगीत पुरस्कार दिवन तेच्या कार्याचो भोवमान केलो. पूण तेणीं तो भुल्लुसुनूय गेलोना आनी तेचे जमनीवयले पांय सुटून तो मळबांतूय उडलोना.  

आज आनीक एक योगायोग घडोन येयला. आज शिरगांवची जात्रा. म्हुणल्यार होमखण. शिरगांवची लईराई म्हुणल्यार मुंबयच्या एका भक्त चित्रकारान काडलेली कांचेच्या आयदनांत बसलेली अस्तुरी न्हू. त्या देवळांत पुजतात तें उदक. पाणी. कळशेंतलें. आनी जात्रे दिसा होमखण पेटोवन तेच्या इंगळ्यांवेल्यान चलोन वचोन धोंड आनी हेर भक्त अग्निदिव्य करतात. शिरगांव हो मायनिंगाचोय वाठार. तेका लागोन उदक पुजतात त्या गांवांतूय उदकाची समस्या निर्माण जाल्या. रमेशान ह्या होमखणांत उडी घेतली. विद्रोहाच्या इंगळ्यांवेल्यान चलोन तेणें समेस्तांक विचारलेंः खाणी की पाणी? मेळत तशे खणीत सुटले जाल्यार आमकां उदकाचे तळतळाट सोंसचे पडटले. आनी तेका लागोन आमची पुराय जिणूच अस्ताव्यस्त जातली. फकत शिरगांवां न्हू, पुराय गोंयांत, जंय जंय मिनाच्यो खणी मेळत तश्यो खणटात थिंगा. आनी जंय जंय लोकांचेर हे तळतळाट सोंसपाची पाळी येयली थिंगा तो धांवन गेलो. मारली होमखणांत उडी, आनी विद्रोहाच्या इंगळ्यांवेल्यान चलोत वोसोन आड्डी मारोन सांगलेंः खाणी की पाणी! हो आधुनीक होमखणांतलो धोंड. 

ह्या ‘एकला चलो रे’ मार्गाचेर रमेश थोडेकडेन निसरलो, ना न्हू. सावड्ड्यां धर्मीक दंगल जाली तेन्ना धर्मीक एकचार तिगोवपाचेय चळवळींत वावुरलो. पूण तेतूंत आसलेल्या कांय भितरले बुद्दीच्या कार्यकर्त्यांनी सुभाष वेलिंगकाराचे लेख हांवें ‘सुनापरान्तां’त छापले देखून ही दंगल जाली असो सत्यशोधक अहवाल प्रसिद्ध केलो. म्हाका जातीयवादी थारायलो. तेचेरूय रमेशान सत्य जाणा जावन घेनासतना सय मारली. आमच्या लोलयेंच्या गांवांत आय.आय.टी. सारकी प्रतिश्ठेची शिक्षणसंस्था उबारपाक जैवविविधतायेचें निमित्य घेवन कांय जाणांनी विरोध केलो. थिंगाय सत्य कितें तें जाणोन घेनासतना वोचोन ह्या हाडाच्या शिक्षकान एके राश्ट्रीय पावंड्यावेले गरजेचे शिक्षणसंस्थेक विरोध केलो. तेखातीर आमी तेका उजरायलोयबी. पूण कोडूसाण बाळगिलिना. रमेशासारके व्यक्तीकडेन तूं कोडू जावपाकूच शकना. देखूनच तर मनांतल्यान कट्टर मराठीवादी आशिल्ल्या रमेशाकडेन आमच्या कितल्याशाच कोंकणी चळवळींतल्या लोकांचें सहज जुळटा. कारण खंयचे वैचारीक मतभेद खंय दवरप आनी ते पयस दवरोन तेच्याकूय व्यापक अशा चळवळींत कशें निसुवार्थीपणान वावुरप हें तर आमी तेचेचकडल्यान शिकल्यात.

कुटुंबियांवांगडा रमेश

असो हो रमेश इतिहासांत जावन गेल्ल्या कितल्याशाच कार्यकर्ते वा संघटकांवरी Indifferent न्हू. महात्मा गांधी धोरोन कितल्याशाच फुडाऱ्यांनी सामाजीक कार्याखातीर आपल्या कुटुंबाकडेन दुर्लक्ष केलें. तेचें पानवळ तेंका भोगलेंयबी. रमेश मात जितलो समाजाचो पालक तितलोच घरांतूय एक जापसालदार घोव आनी भुरग्यांचो बापूयलेगीत. देखूनच तर तेचे धुवेचें नांव ऍनी बेझंटाकडल्यान प्रेरणा घेवन तेणें ऍनी दवरलें, आनी नरहर कुरुंदकराचे प्रेरणेंतल्यान पुताचें जगावेगळें नांव – कुरुंद. 

कितलिशींच वर्सां जालीं, तेची घरकान्न हातुळणार आसा. रमेश तिचें सगळें कितें करता, घरांत जेवण-खाण, आयदनां काडप, कपडे धुवप हें सगळें करता, धुवेचे बाळंटेर काडटा आनी उरिल्लो सगळो वेळ समाजाक दिता. हें एक आगळेंच रसायन. जो मानवतावाद तो उलयता तो पयलीं स्वता जगता. सगळ्यांमुखार एक आदर्श देख घालोन दिता. खूब कितें शिकपासारकें आसा तेचेकडल्यान. 

निसुवार्थी ह्या अर्थान हांव तेका निष्काम म्हणीन. कर्मयोगीच तो. पूण सर्वार्थान निष्काम कर्मयोगी न्हू. फळाची कसलीच अपेक्षा दवरिनासतना कर्म करीत रावपी न्हू. जें कितें करता, तेचें फळलेगीत मेळूंकच जाय हो निर्धार कोरोन आपलें कार्य फळादीक करपाखातीर रात-दीस वावुरपी निजाचो संघटक आनी कार्यकर्तो. देखून, तेचें कार्य तेच्या 75 व्या पुराय वर्सभर मनोवंक जाय. तेका मेळोन, तेका अभ्यासोन, तेणे केल्लो अभ्यास समजोन घेवन, तेचो मार्ग पळोवन; आनी जमता जाल्यार तेच्या मार्गार उणींच चार पावलां चलपाचो यत्न करोन. तीच तेका तेच्या पंच्यात्तरीची खरीखुरी भेट आसतली….

 

नातीवांगडा आजो