गैरसमज पयसावपी गोंय स्वातंत्र्यलढ्याचो आत्मानुभव

पोर्तुगीज वसाहतवादाच्या राजवटींतल्यान मुक्त जावन गोंय, दमण आनी दीव स्वतंत्र भारत देशाचे अविभाज्य भाग जाले तेका ह्या वर्सा 62 वर्सां जातात. पूण इतल्या वर्सांनी गोंयच्या स्वातंत्र्य लढ्याची चिकित्सा केल्लें एक्कूय परिपुर्ण पुस्तक वाचूंक मेळनाशिल्लें. मेळटालीं तीं एक तर म्हायती दिवपी पुस्तकां वा स्वातंत्र्यसैनिकांचे आत्मानुभव. राजकी, अर्थीक आनी सामाजीक नदरेन केल्ली मिमांसा, आंतरराश्ट्रीय राजकारणांतल्यान चलिल्ल्या पोर्तुगीज गोंयच्या राजकारणाचें विश्लेशण, चारशें वर्सांचो गोंयच्या स्वातंत्र्यलढ्याचो इतिहास आनी वांगडाच आंगार कांटो हाडपी स्वातंत्र्यझुजाचे आत्मानुभव हें सगळें वांगडाच वाचूंक मेळनाशिल्लें. गोंयच्या स्वातंत्र्यलढ्यांतले एक खांपे फुडारी डॉ पुंडलिक गायतोंडेन The Liberation of Goa: A Participant’s View of History हें पुस्तक बरोवन 1987 वर्सा उजवाडा हाडिल्लें. थळावे, राश्ट्रीय आनी आंतरराश्ट्रीय पावंड्यावेल्या परिस्थितींची राजकी आनी अर्थीक मिमांसा करपी हें पुस्तक खूबच चिंतनशील आसा. पूण तेतूंत आत्मानुभवांचो उणाव आसा.

हे फाटभुंयेर, सर्वंगी चित्र उबें करपाचें काम ‘सालाझाराचे बंदखणींत एकुणीस म्हयने’ हें पुस्तक करता म्हटल्यार अतिताय जावची ना. (घडये दुसरें पुस्तक आसत आनी म्हाज्या वाचनांत येयल्लें नासत जाल्यार माफ करचें.) तशी हीयबी एके तरेची जेल डायरीच. त्रिदिब चौधुरी ह्या पश्चीम बंगालाचो खासदार आशिल्ल्या स्वातंत्र्यसैनिकान सालाझाराचे बंदखणींत 19 म्हयने काडले तेची डायरी. पूण ही निखटी डायरी न्हूं. देखूनच तो एक ग्रंथ कसो जाला. आनी दिसताय ग्रंथूच कसो तो.  

आनी हें पुस्तक नवें न्हू्ं. उरफाटें, गोंय स्वतंत्र जावचे आदीं उजवाडा आयिल्लें घडये हें एकूच पुस्तक जावंये. 1960 वर्सा. एक वर्स पयलीं. ते दिश्टीन तर ह्या पुस्तकाक आगळेंच म्हत्व आसा. त्रिदिब चौधुरी हो एक मार्क्सवादी फुडारी. आयच्या बांगला देशांत आनी तेन्नाच्या पूर्व बंगालांत जल्मल्लो त्रिदिबबाबू हो रिव्हॉल्युशनरी सोशलिस्ट पार्टीचो एक संस्थापक, आनी 1952 ते 1984 असो तीन दसकां वयर सेगीत सात वेळा लोकसभेंत खासदार म्हुणोन वेंचून येयल्लो लोकप्रिय लोकप्रतिनिधी. एका सत्याग्रही पंगडाचें फुडारपण करून कॅसलरॉक सावन गोंयांत भितर सरिल्लो तेन्ना तेची पिराय आशिल्ली फकत 44 वर्सां. 9 जुलय 1955 ह्या दिसा ते सगळे गोंयांत येवपाक भायर सरले, आनी दुसऱ्या दिसा तेंकां सत्तरे भिरोंडेच्या गांवांत अटक जाली. चार म्हयने पुलिशेचे कादयेंत काडटकीर खटलो जावन तेका हेरां वांगडा 12 वर्सांची ख्यास्त जाली आनी उरिल्ले दीस तेणें काडले आग्वादाचे बंदखणींत. उपरांत अम्नेस्टी (सरकारी माफी) वेळार तेचीय सुटका जाली. 2 फेब्रुवारी 1957 ह्या दिसा.

आनी तेचे वांगडा ‘झुंडीचे फुडारी’ म्हुणोन ख्यास्त जाल्ली आनीक कोणाकोणाक? नानासाहेब गोरे, शिरुभाई लिमये आनी मधु लिमये हेंचे सारके एका परस एक खडेगांठ समाजवादी फुडारी, तेन्नाचो जन संघ आनी आयच्या भारतीय जनता पार्टीचो फुडारी जगन्नाथराव जोशी, क्रांतीसिंह नाना पाटीलाच्या प्रतिसरकार चळवळींत वांटेकार जाल्लो कम्युनिस्ट फुडारी कॉ राजाराम पाटील आनी महात्मा गांधी वांगडा वावुरिल्लो खर गांधीवादी ईश्वरलाल देसाई. हरशीं वैचारीक पावंड्याचेर एकामेकांचे कट्टर विरोधक, पूण गोंय स्वतंत्र करपाच्या ध्येया पासत समविचारी सत्याग्रही जावन गोंयां भितर सरिल्ले. बंदखणींतय वांगडाच आशिल्ले. तेंचे मदली कॉम्रेडशीप आनी एकामेकां कडल्यान शिकपाचे कांय देखदिणे प्रसंग ह्या पुस्तकांत आसात.  ते खूब शिकोवन वयतात. वेगवेगळ्या विचारसरणेंच्या पलतडींय कितें तरी आसा, तेका राष्ट्रप्रेम म्हणटात, तेका मनीसपणाची देग आसता, आनी तेंच सगळ्यांत चड म्हत्वाचें आसता ही जाणविकाय हे प्रसंग मनांत पेरून वयतात. 

त्रिदिब चौधुरी, लेखक आनी खासदार

त्रिदिबबाबू वांगडा आग्वादाचे बंदखणींत सगळेच आशिल्ले. मागीर जावं ते हिंदू, क्रिस्तांव वा मुसलमान. तेच परी गोंयकार आनी पुराय भारतांतल्यान येयल्ले सत्याग्रही आनी कांय आझाद गोमंतक दल वा गोवा लिबरेशन आर्मी सारक्या हिंसक संघटनांचेय, बाँबांची भास उलोवपी आर्माद शिलेदार. हे सगळे राजकी कैदी दर दिसा सांजे बंदखणीचे दरेके सॅलींत सांजप्रार्थना करताले. तीयबी सर्वधर्मीय. ते प्रार्थने विशीं हो कम्युनिस्ट बरयता तें वाचून एक वेगळोच दिश्टावो घडटा. सगळेच श्रीरामाचें स्मरण करतात, जेझूचें बेसांव घेतात, अल्लाची दुवा मागतात, ‘रघुपती राघव  राजाराम..’ हे महात्मा गांधीन जनमानसांत रिगयिल्ले प्रार्थनेंत कशे तरेन मंदिर–मस्जिदी वांगडा इगर्जेकय हाडटात आनी तेतूंतल्यान मनांत तयार जावपी भावना कितें आसता हेचो एक वेगळोच साक्षात्कार बंगालाचो हो नास्तीक बाबू घडयता. हरशीं येयतना–वयतना मार्क्स–लेनिन–स्टॅलिन–टॉलस्टॉयाचीं पारायणां करपी त्रिदिब चौधुरी राश्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या तालमींत तयार जाल्ल्या जगन्नाथराव जोशी वांगडा नेमान भगवद्गगीता आनी लोकमान्य टिळकाच्या गीतारहस्याचें पठण करता तो अणभव हांवें सांगचे परस तुमी वाचिल्लोच चड बरो. राजाराम पाटील हो दुसरो खांपो कम्युनिस्ट. तो तर नेमान जगन्नाथरावा वांगडा सुर्यनमस्कार आनी योग करतालो.

गोंयकार बंदिवानांक पोर्तुगीज भास थोडीभोव येतालीच. पूण देशभरांतल्यान येयल्ले भोवतेक सगळेच सत्याग्रहीय गरजे पुरती पोर्तुगीज भास बंदखणींत कशे शिकिल्ले तें तर लेखकान खूबच सुरबूसपणान ह्या पुस्तकांत मांडलां. उतरांच्यो कोट्योय वाचपाक मेळटात. ते भायर राजाराम पाटील तर अक्षरशा वर्ग लावन एका पोर्तुगीज सैनिका कडल्यान पोर्तुगीज शिकतालो. स्वता लेखक जगन्नाथरावाकडल्यान मराठी शिकतालो. तेंय बी टिळकाच्या गीता रहस्यांतल्यान. अनमोडच्या रानांतल्यान गोंयां येयतना गोंयकार वाटाड्यां कडल्यान कोंकणी जाणा जावन घेतालो. तेचें हें भाशाप्रेम ह्या पुराय पुस्तकांत पाना कणकणीं अणभवपाक मेळटा. 

सगळ्याच दिश्टींनी हें एक वेगळें पुस्तक. गोंयच्या स्वातंत्र्यलढ्या विशीं आशिल्ले कितलेशेच गैरसमज पयस करपी. आजकाल तर प्रत्यक्ष आमच्या देशाचो प्रधानमंत्री संसदे सारखे पवित्र वास्तूंत उबो रावन गोंय स्वातंत्र्यलढ्या विशीं पुराय विश्वाची दिकाभूल करता. कित्याक? कारण तेका भारताचो पयलो प्रधानमंत्री पंडित जवाहरलाल नेहरूक बदनाम करपाचो आसता. त्या बोवाळांत आपूण एका खर स्वातंत्र्यझुजाची आनी वैचारीक मतभेद कुशीक दवरून गोंय मुक्त करपा खातीर वावुरिल्ल्या निसुवार्थी स्वातंत्र्यवीरांची बदनामी करतां हेंय तेच्या लक्षांत येना. आज जगन्नाथराव जोशी आशिल्लो जाल्यार खात्रीन तेका माफ करचो नाशिल्लो. त्रिदिब चौधुरी हो मार्क्सवादी विचारांचो फुडारी. पंडित नेहरूचेर तुटून पडत तेणें संसदेचीं अधिवेशनां गाजयल्यांत. पूण तरीकय गोंयच्या प्रस्नाचेर नेहरून घेतिल्ले भुमिकेचेर हो काँग्रेस विरोधी खासदार कितें म्हणटा तें जाणा जावंक जाय जाल्यार हें पुस्तक तुका वाच्चेंच पडटलें. ते विशीं हे प्रस्तावनेंत हांव थोडेंभोव बरयतलोंच.

कितें आशिल्लो सत्याग्रह म्हुटल्यार?

पूण मुळांत एक गजाल खऱ्यांनीच मजेशीर. त्रिदिबबाबून केन्ना थारायलें आपूणय गोंयच्या सत्याग्रहांत वांटेकार जातलों म्हुणोन? तो गेल्लो पुण्यां शेतकरी कामगार पक्षाच्या अधिवेशनाक. 1946 वर्सा ‘शेकाप’ स्थापन जाल्लोच काँग्रेसीच्या धोरणांक विरोध करून. हें अधिवेशन सोंपोवन आपापले वाटेन परत वच्चेपयलीं गजाली मारपाक बशिल्ले कडेन विशय येयलो तो गोवा विमोचन सहाय्यक समितीचो. समाजवादी, कम्युनिस्ट, जनसंघ, हिंदू महासभा अश्या सगळ्यांनीच मेळून ही समिती घडयल्ली. गोंयांत वचून सत्याग्रह करपा खातीर. तेन्ना कोणें तरी खासदारानय सत्याग्रह करपाक जाय – खासा करून बंगालांतल्यान – असो विचार फुडें दवरलो, आनी त्रिदिबाबून थिंगाच निर्णय घेतलो, आपूण सत्याग्रह करतलों. सत्याग्रहांत वांटो घेवपी त्रिदिबबाबू हो दुसरो खासदार. पूण ख्यास्त जावन बंदखणींत पडलेलो पयलो खासदार. घडये एकमेव आसत. तेचे आदीं जूनाच्या म्हयन्यांत हिंदू महासभेचो खासदार विष्णु घनश्याम देशपांडेन सत्याग्रह केल्लो. खासदार आसून लेगीत कादयेंत घालून तेका यथेश्ट बडयल्लो आनी मागीरच शिमेर व्हरून सोडिल्लो. म्हणटकीर भारतीय संसदेचो खासदार म्हुणोन पोर्तुगीज आपणाक भोगसुचे नात हेची त्रिदिबबाबूक पुराय कल्पना आसली. 

पुण्या आसतना त्रिदिबबाबून सत्याग्रहाक वचपाची तयारी दाखयल्ली ती 2 मे 1955 ह्या दिसा. आनी प्रत्यक्ष गोंयां भितर सरिल्लो 10 जुलय 1955 ह्या दिसा. ह्या दोन म्हयन्यां भितर खूब कितें जाल्लें. भारतीय स्वातंत्र्यसैनानींचो पयलो सत्याग्रह जाल्लो 18 मे 1955 ह्या दिसा. तेंचो फुडारी आशिल्लो नानासाहेब गोरे. महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश, बिहार, राजस्थान, बंगाल, मध्य प्रदेश, आंध्र प्रदेश, तामिळनाडू आनी कर्नाटक अश्या णव राज्यांतल्यान वट्ट 68 सत्याग्रही जिवार उदार जावन भायर सरिल्ले. तेभायर चार गोंयकार आशिल्ले. तेतूंतल्या णव जाणांचो पंगड सिंधुदुर्गाच्या आरोंदेच्यान पेडण्यां भितर सरिल्लो. उरिल्ले दिवचलच्या लाडफें गांवांतल्यान भितर सरले. गोरे वांगडा आसलो तितलोच खांपो फुडारी सेनापती बापट. सेनापती म्हटल्यार कोण तरी लश्करी अधिकारी आर्मां घेवन भितर सरता असो पोर्तुगिजांचो समज जाल्लो. देखून तेंकां आडावंक आर्माद पुलीस पुराय तयारेन येयल्ले. 

जालेंय तशेंच. गोरेचो पंगड सत्याग्रह करपाक सोदतालो पणजेच्या राजधानेंत. पूण तेका आडायलो दिवचलच्या लाकेरी गावांत. तांकां बेठे बडयलेच ना, आर्मांतल्यान गुळयोय सुटल्यो हवेंत. तेका लागोन चार जाण जखमी जाले. गोरेक तोंडांतल्यान रगत ओंकसर बडयलो. सेनापतीची शेंडी पासून ओडली, बरगड्यो मोडल्यो. पेडणेच्यान भितर सरिल्ल्या सत्याग्रहींक पेडणेच्या बाजारांत बडयले. उदक मागल्यार शेणाचें उदक ताळ्यांत ओतलें. मागीर सगळ्यांक व्हरोन भारताचे शिमेर सोडले. पूण गोरेक मात बंदखणेंत धाडलो. 

रानांतल्यान वाट काडीत ‘जय हिंद’ अशे नारे दीत भारतांतल्यान सत्याग्रही गोंयां भितर सरताले

हे घडणुकेन भारतांतले स्वातंत्र्यसेनानी भियेले नात, उरफाटें आनीकय चाळवले. एका फाटोफाट एक करीत सत्याग्रहांची सांखळच सुरू जाली. 29 मे दिसा शिरूभाऊ लिमये 70 सत्याग्रहींक घेवन सत्तरेच्या करंजोळ गांवांतल्यान भितर सरलो. 5 जूनाक बी जी पाटोळेच्या फुडारपणा खाला 13 सत्याग्रही काणकोणां पोळेंच्यान भितर सरले. 10 जूनाक दोन पंगड भितर सरले. साताऱ्याचो श्यामराव गणपती पाटील बांद्यां सावन गाळेलच्यान 265 जाणांक घेवन भितर सरलो, जाल्यार राजाराम पाटील पेडण्यां आरोंदेच्यान 86 सत्याग्रहींक घेवन. 18 जूनाक तर सत्याग्रहांचो फार जालो. हिंदू महासभेचो प्रा व्ही जी देशपांडे 47 सत्याग्रहींक घेवन पोळेंच्यान भितर सरलो, जाल्यार 33 जाण सावंतवाडीच्यान भितर सरले. कऱ्हाडाचो कॉ. रघुनाथ चव्हाण चार जाणांक घेवन दोडमार्गाच्यान आठ दीस गोंयां लिपचोरयां भोंवत पणजे पावलो आनी पणजे पालाशेकडलो पोर्तुगीज बावटो देंवोवन तिरंगो वयर चडयतना तेंकां अटक जाली. 25 जूनाक वेगवेगळ्या पक्षांचे 145 सत्याग्रही जनसंघाच्या फुडारपणा खाला चार पंगड करून भितर सरले. अण्णासाहेब कवडी सातार्डेच्यान, केशव सारोळकर आरोंदेच्यान, सदाशिव गोडसे सासोलेच्यान जाल्यार स्वता जगन्नाथराव जोशी फकीरपाट्या वेल्यान. तेतूंतल्या मथुरेच्या फॉरवर्ड ब्लॉकाचो सत्याग्रही अमीरचंद देवीप्रसाद गुप्ता पोर्तुगीजांच्या माराचो बळी थारलो. यथेश्ट मारून तेका शिमे भायर उडयल्लो,  बेळगांवां हॉस्पिटलांत पावसर तेणें निमणो स्वास घेतलो. गोंया खातीर प्राण दिल्लो पयलो भारतीय हुतात्मा. 

ते आदीं एका वर्सा पयलीं 15 ऑगस्ट 1954 ह्या दिसा गोंया भायर रावपी गोंयकार सत्याग्रह्यांचे तीन पंगड नॅशनल काँग्रेस गोवाच्या बावट्या खाला तीन शिमां वेल्यान भितर सरिल्ले. गोंयच्या क्रिस्तांव समाजाचो स्वातंत्र्यझुजाक तेंको ना ह्या अपप्रचाराक आव्हान दिवन तीन क्रिस्तावांनी तेंचें फुडारपण केल्लें. पोळेंच्यान अँथनी डिसोझा,  पत्रादेवीच्यान मार्क फॅर्नांडीस आनी तेरेखोलच्यान आल्फ्रेड आफोंस. आल्फ्रेडबाबाच्या पंगडान तर तेरेखोल किल्ल्या वेलो पोर्तुगीज बावटो सकयल देंवोवन तिरंगो हुबयिल्लो आनी पोर्तुगिजांनी थंयच्यान पळ काडिल्लो. उपरांत दुसऱ्या दिसा व्हडली फौज येवन तेंकां अटक केल्ली. पूण हे घडणुकेंतल्यान प्रेरणा घेवन गोंयभर वेगवेगळ्या वाठारांनी सत्याग्रह जावपाक लागले आनी पोर्तुगीज पुलीस सत्याग्रहींचेर तुटून पडले. कितल्याशाच जाणांक सत्याग्रह करतना अटक जाली जाल्यार आनीक कितल्याशाच जाणांक सत्याग्रहा आदींच. अशी मार–बडय केली आनी 15-20 वर्सांच्यो ख्यास्ती दिल्यो, कीं ल्हवू ल्हवू करून चळवळूच ठप्प जाली. तेतूंतल्यानच आझाद गोमंतक दलाची हिंसक चळवळ सुरू जाली आनी तेंणी गोंयभर अक्षरशा सांवार केलो. 

उपरांत 15 ऑगस्ट 1955 सावन गोवा विमोचन सहाय्यक समितीच्या बावट्या खाला भारतीय स्वातंत्र्यसेनानी भितर सरपाक लागिल्ले. तेतूंतल्या फकत वेंचीक फुडाऱ्यांक पोर्तुगीजांनी अटक करून बंदखणीची ख्यास्त दिल्ली. पूण रगत ओंकसर मारपाचें कोणाकूच सोडलें नाशिल्लें. गोंयां सत्याग्रहाक वचप म्हुटल्यार हात–पांय मोडून घेवन येवप वा बंदखण भोगप अशेंच समीकरण जाल्लें. 

हे सगळे फाटभुंयेचेर त्रिदिबबाबू सत्याग्रह करपाक भायर सरिल्लो. तेंय बी निखटी भारत–पोर्तुगीज गोंयची शीम हुपून न्हूं. तशें केल्यार शिमेर अटक जावपाची. मागीर तो कसलो सत्याग्रह तर? तेंच्या मतान तो लोकां मुखार जावपाक जाय. बाजारांत. देखून वाट वांकडी करून रानांतल्यान हे सत्याग्रही भितर सरताले, गांवांत वा शारांत पावताले आनी थिंगा सगळ्या लोकां मुखार तिरंगो हुबोवन आनी ‘जय हिंद’ अश्यो घोशणा दीत अटक करून घेताले. लोकां मुखार मार खाताले. तें सगळें पळोवन तरण्या गोंयकारांचें रगत सळसळचें आनी गोंयचो स्वातंत्र्यलढो आनीकय खर जावचो ही गांधीवादी संकल्पना. ते खातीर अनमोडच्यान फांतोडेर सगळे सत्याग्रही उटंगाराच्या पावसांत रानांत कशे भितर सरतात, कांटयो तेंचें रगत कशें पियेतात, वाट चुकून भुकेल्ल्या पोटार अटंग्या रानांत कशी रात काडटात, आदल्या दिसा सांजे पावचे बदला दुसऱ्या दिसा सकाळ फुडें कशे भिरोंड्यां पावतात हें सगळें वर्णन अक्षरशा सिनेमा पळयल्लेवरी त्रिदिबबाबून उबें केलां. तेंच्या भावभावनां सयत. आनी गोंयच्या गांवगिऱ्या लोकांच्यो प्रांजळ प्रतिक्रियाय दिल्यात.

थिंगासावन वाळपय, म्हापश्यां, पणजे आनी मागीर आल्तिनार मानिकॉमांत (तेन्ना ह्या मानसीक उपचाराच्या हॉस्पिटलाची पोर्तुगिजांनी तात्पुरती कादय केल्ली) असो सगळो प्रवास आनी मानिकॉमांतले चार म्हयने हे निखटी डायरी कशे नात. त्रिदिबबाबू ह्या सगळ्या वाठारांची, फकत पुलिशेच्या ट्रकांतल्यान व्हरतना दिसता तेचे वेल्यान जें वर्णन करता तें वाचून खऱ्यांनीच कोणूय सर्जनशील लेखक तोंडांत बोटां घालतलो. ह्या सगळ्या गांवांचो आनी शारांचो इतिहास, भुगोल, वास्तुकला, लोकांचो भेस, भास अश्या सगळ्यांचेंच  त्रिदिबबाबून केल्लें वर्णन तेन्नाचें गोंय दोळ्यां मुखार उबें करता. दरेके सुवातेर आपटल्ले पोर्तुगीज सोलदाद, अधिकारी, आनी आजेंत मोंतेरी सारके मिस्तीस, तेंची संस्कृताय, वागप हेंय तो बारीकसाणेन सांगता. 

पोर्तुगीज बरे आशिल्ले?

पोर्तुगीज रगत आनी भारतीय रगत हेंच्या संयोगांतल्यान जल्मल्लें हायब्रीड म्हुटल्यार काज्मीर मोंतेर हो नराधम. ह्या असल्या इंडो–पोर्तुगीजांक गोंयां मिस्तीस म्हणटाले. तेका आजेंत मोंतेर म्हुणोन वळखताले. स्वातंत्र्यसैनिकांचो कर्दनकाळ आशिल्लो तो. त्रिदिबबाबूक तो वाळपय पुलीस क्वार्तेलाचेरूच आपटल्लो. तेचेर तेणें एक न्हूं, दोन प्रकरणां बरयल्यांत. तेची पुराय फाटभूंय खणून काडल्या. मूळ मिनेर आशिल्लो मोंतेर, ‘आजेंत’ (एजंट) कसो जालो तें तो सगळें विस्कटावन सांगता. पोर्तुगिजांच्या गुप्तहेर खात्या खातीर काम करपी हो पुलीस इन्स्पेक्टर. ‘पीदे’ म्हुटल्यार Policia Internacional da Defesa do Estado (PIDE). पोर्तुगिजांचें गुप्तहेर खातें. पोर्तुगाला सावन येयल्लो तेचो मुखेली इन्स्पेक्टर ऑलिव्हेर आनी ‘गोंयकार’ आजेंत मोंतेर ह्या दोगांनी स्वातंत्र्यसैनिकांचेर जे अत्याचार केल्यात तेका सुमार ना. 

त्रिदिबबाबूच्या मतान पोर्तुगीज म्हायतीपत्रांनी आजेंत मोंतेरोची वळख पुलीस इन्स्पेक्टर म्हुणोन मेळटा आसली, तरी प्रत्यक्षांत तो सत्ताधारी ‘उनियांव नासियॉनाल’ ह्या पक्षाचो राजकी फुडारी आशिल्लो. तेका कोंकणी, मराठी, हिंदी, हिंदुस्तानी, इंग्लीश आनी पुर्तुगेज इतल्यो भासो येताल्यो. गोंयच्या मिस्तिसांक एकठांय करून तेणे स्वातंत्र्यसैनिकांचेर सोडिल्ले. स्वता आजेंत मोंतेर पुलिशेंत भितर सरिल्लो तो डॉ पुंडलीक गायतोंडेचेर नदर दवरपा खातीर. लिस्बनाच्यान येवन दोतोरान गोंयां स्वातंत्र्य चळवळ नव्यान उबी केल्ली तेन्ना. गोंयचो पुलीस कमांडण्ट रुम्बाचे कुरपेन तो अक्षरशा गोंय पुलिशेचो सर्वेसर्वा जाल्लो. उपरांत नेहरून गोंयची अर्थीक कोंडी केली देखून पोर्तुगीज सरकार नमलें तेमेरेन मोंतेरीची हवा गेल्ली. ऑलिव्हेर पोर्तुगाला गेल्लो, जाल्यार लांच घेवपाच्या आरोपा खाला मोंतेरीकच अटक जावन ख्यास्तूय जाल्ली. 

स्वातंत्र्यसैनिकांचो कर्दनकाळ आजेंत कास्मिरो मोंतेरो

दुसरो तितलोच अमानुश वागतालो तो मिस्तीस म्हुटल्यार जेरोनिम बार्रेट. पोलीस हवालदार (काबु). गांवान पर्तगाळ, काणकोणचो. सत्याग्रहींक फकत मारच दिवप ना, तर तेंचे हात–पांय मोडपा सारक्यो अमानुश करण्यो लेगीत तेणे केल्यात. मोंतेर परवडलो, पूण जेरोनिम नाका अशी परिस्थिती आशिल्ली. गांवांत येयल्ले कडेन सांजावाच्या फॅस्ता दिसा तेणें पर्तगाळच्या मठांत वचून सांवार केलो. मठांतल्या आनी मठा भोंवतणच्या लोकांक भायर हाडून बडयले. तेंय बी कसलेंच कारण नासतना. निमणें तेचो मद जिरोवपाचें आझाद गोमंतक दलान थारायलें. पोर्तुगीज सोलदादाची मुश्तायकी घालून ते रातचे पर्तगाळे तेच्या घरा गेले आनी तेका आनी तेच्या बापायक फारान कशे मारले हेची पुराय काणी हांवें स्वता तेंकां गुळयो घालपी प्रभाकर सिनारी सरा कडल्यान आयकल्या. आंग शिरशिरता तें सगळें आयकोन. हे हत्येचो परिणाम म्हुणोन मोंतेरीन काणकोणांतल्या कितल्याशाच जाणांक दुबावानच हाडून भरपूर मार–बडय केली. तेतूंत परशुराम आचार्य हुतात्मो जालो. 

म्हाजे स्वताचे आवय–बापूय हीं दोगांय स्वातंत्र्यसैनीक. म्हाजी आई अटक जावन रेईश मागूस बंदखणींत आशिल्ली. तीं सदांच सांगताली, पोर्तुगीज सोलदाद सभावान खूब बरे आशिल्ले. तिका धरोंक फांतोडेर आमच्या घरा येयल्ले तेन्ना तर घरांत दादलो मनीस ना म्हुणोन कळटकीर, शेजराच्या जाण्टेल्याक आपोवन हाडून मागीरच भितर सरिल्ले. दादल्यांक मार–बडय करताले, पूण बायलांक हात लेगीत लायनासले. त्रिदिबबाबूय हेंच अधोरेखीत करता. तेंचे वांगडा आशिल्ले खांपरी (आफ्रिकन) सोलदाद तर आमचे सारकेच वसाहतवादाचे बळी. तेंकां गोंयच्या स्वातंत्र्यलढ्या विशीं सहानुभुती आशिल्ली. आमचो बाबा तर कितलेशेच फावटीं कादयेंत भायर–भितर जायत आसतालो. तोय मुजरत सांगतालो, आमचें झूज आसलें तें पोर्तुगीज राजवटी आड. पोर्तुगीजां आड न्हू्ं. आनी सगळेच पोर्तुगीज अधिकारी वायट नाशिल्ले. तेंचे तो एकेक अणभवूय सांगतालो. 

म्हाका सदांच दिसतालें, घडये आई–बाबाक अपवादान बरे पोर्तुगीज अधिकारी मेळिल्ले आसत. पूण स्वता त्रिदिबबाबू येयतना–वयतना तेंच सांगीत रावता तेन्ना तें खरें मानचेंच पडटा. दोन–चार अपवाद सोडीत जाल्यार चडश्या पोर्तुगिजांचें वागपूच शालीन आनी सज्जन मनशाचें. सादारण सैनिकाच्या मनांत लेगीत भारतीय सत्याग्रहीं विशीं आदराची भावना आशिल्ली. पंडित नेहरू विशीं जाणा जावन घेवपाची तर सुमरा भायर उमळशीक आशिल्ली. बऱ्याचशा जाणांक पुरातन इंडो–आर्यन संस्कृताये विशीं उमळशीक आशिल्ली जाल्यार कांय जाणांक गौतम बुद्धाचो देस पळोवपाक जाय आसलो, जाणा जावन घेवंक जाय आसलो. 

सत्याग्रहांक आडावपी पोर्तुगीज सोलदाद

त्रिदिबबाबून दोनूय राजवटी भोगलेल्यो. त्योय बंदखणींनी वोचोन. ब्रिटिश आनी पोर्तुगीज. तेंचे मदीं तुळा करता तेन्ना मात त्रिदिबबाबू सर्टिफिकेट दिता तें ब्रिटिशांक. सालाझाराची राजवट फॅसिस्ट आशिल्ली. देखून कैद्यांक दवरपाची वेवस्था जावं वा पुलिशेचे अत्याचार, पोर्तुगीजांक कसलीच शीममेर नाशिल्ली. ब्रिटिश राजवटींत अत्याचारां आड आवाज काडपाची मेकळीक आसली, प्रसार माध्यमांक तें छापपाचें स्वातंत्र्य आसलें. तेचो परिणामय ब्रिटिशांचेर जातालो. पूण पोर्तुगीज राजवटींत आवाज काडपाचें स्वातंत्र्यूच नासलें. भाशणां–बिशणां करपाचें सोडूनच दियात, सादें ‘जय हिंद’ म्हुटलें वा गांधी तोपी घातली जाल्यार लेगीत कादयेंत घालोन मार–बडय करताले. प्रसार माध्यमांचें सोडूनच दियात, सादी लग्नाची व्होवळीक लेगीत सॅन्सॉर जाताली. देखून तर डॉ राममनोहर लोहियाक गोंयां मुदासाक आयिल्ले कडेन हें पळोवंक जालेंना आनी तेणे 18 जून 1946 ह्या दिसा मडगांवां ह्या व्यक्तिस्वातंत्र्याचेर घाल्ल्या निर्बंधां आड आवाज काडलो. खंयचोच पोर्तुगीज सोलदाद गोंयच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे वटेन नाशिल्लो. सालाझारा आड आशिल्ले लेगीत, गोंय पोर्तुगालाचो भाग न्हूं हो विचारच पचोवंक शकनाशिल्ले हेंय मात त्रिदिबबाबू मुजरत बरयता. 

तेच्या मतान आख्ख्या युरोपांत पोर्तुगिजां इतले मेकळ्या मनाचे, फकाणेर आनी इश्टागतीच्या सभावाचे लोक मेळचे नात. तो परपरत सांगता, दोग–तीग जाण सोडल्यार कोणेंच तेंकां राजकी दुस्मान वा तेंच्या देसाचे दुस्मान कशे पळयले नात. तेंच्या कायद्यान वागताले, पूण खुनशी नाशिल्ले. फादर कॅरिनाचेर तर तेणें भरभरून बरयलां. तो तेंकां येवन मेळटालोच न्हूं, तर दर म्हयन्याक शाबू, पेस्ट, ब्रशबी तोच हाडून दितालो. तेंकां जगभरांतल्यो खबरो दितालो. तेंचे वांगडा चर्चा करतालो. सालाझारा परस रशियेचो राष्ट्राध्यक्ष ख्रुश्चेव्ह कितलो बरो मनीस हेचेवेली तेंची चर्चा तर वाचपा सारकी. 

पोर्तुगिजांनी राजकी कैद्यांक जेवणाखाणाक केन्नाच माल्ले नात. तेंकां ते दुसऱ्या वर्गाचे कैदी मानताले, क्रिमिनल्स न्हूं. सकाळचें नाश्त्याक ब्रॅड, बटर आनी च्या आनी सांजे परत च्या वा चॉकलेट. सकाळ–सांज जेवणाक शीत, दाळ, भाजी, नुस्तें, मांस आनी धंय. रातीन मागल्यार रोटीय दिताले. गोंयकार कैदी तर स्वता जेवण रांदून जेवताले. पूण अशें म्हुणोन नितळसाणे बाबतींत तेच्या मतान पोर्तुगिजां इतले बुरशे लोक नात. धा धा–पंद्रा पंद्रा दीस न्हायनाशिल्ले. फकत हात–तोंड धुवप आनी केंस उगोवप. पूण हेचीय त्रिदिबबाबू खूब बरी मिमांसा करता. पुलीस आनी मिलिटरींत येयल्लो चडसो पोर्तुगीज हो शेतकार लोक. आधुनीक उद्येगीक युरोपाचें वारें लागूंक नाशिल्लो. विचारसरणीय सामंती आनी रावपाची तराय बी. मुळांत अर्थवेवस्थाच कृषीप्रधान. द्राक्षां रोवन वायन काडप, ऑलिव्हाचें तेल काडप, कॉर्काचें पीक आनी नुस्तेंमारी. हे रुढीवादी परंपरेक जोड मेळिल्ली चर्चीच्या धर्मीक प्रभावाची. तेचोच फायदो घेवन सालाझारान आपली फॅसिस्ट राजवट चलयल्ली. आनी तेच वृत्तीचे गोंयकार तेंकां गोंयांतय गाविल्ले. तेंच्या फॅसिस्ट राजवटीक तेंको दिवपाक.

कोण आशिल्लो हो लोक? आजेंत मोंतेर वा जेरोनिम बार्रेटीसारके मिस्तीस, फांत मारून भाटकारशाय मिरोवपी जितले क्रिस्तांव ‘भाकार’ तितलेच हिंदूय भाटकार, पोर्तुगीज शिकून वकील, दोतोर वा प्रोसोर जाल्ले कितलेशेच दोनूय धर्मांतले ‘पुर्तुगेज गोंयकार’, चड करून उच्चवर्णीय हिंदूंची मक्तेदारी आशिल्ले एंप्रेगाद (सरकारी कर्मचारी), आनी पोर्तुगिजांचे कुरपेन वेपारांत आपलो दबदबो तयार केल्ले उच्वर्णीय हिंदू. 

गोंयचो क्रिस्तांव अराष्ट्रीय?

पोर्तुगिजांच्यो खाणोखुणो नश्ट करपाची भास जेन्ना आयचो गोंयचो मुख्यमंत्री आनी तरनाटो भाजपा फुडारी डॉ. प्रमोद सावंत उलयता तेन्ना तेणें ह्यो असल्यो पोर्तुगीजधार्जिण्यो खाणोखुणो नश्ट करच्यो. एकाच धर्माची राजवट चलोवपी फॅसिस्ट प्रवृत्तींक गोंयांत थारो दिवचो न्हूं. कारण गोंयकारांक परत एकधर्मी सत्तेची सालाझारशाय नाका. देखून फॅसिझमाची ही हीन विचारसरणी परत गोंयांत कोण रुजयता तेचेरय तेणें इल्लें आत्मचिंतन करचें, आत्मनिरीक्षण करचें. तेन्ना खरो राष्ट्रवाद कसो आसता तेचो तेका घडये साक्षात्कार जायत. आनी पोर्तुगीजांच्यो खाणोखुणो कोण परत पुनर्जिवीत करोंक सोदता तेचोय साक्षात्कार जायत. जाय ती फकत हारशांत पळोवपाची मनाची तयारी!

गोंयच्या क्रिस्तांवांक पोर्तुगीज धार्जिणे आनी राष्ट्रद्रोही म्हणप ही आजकाल एक फॅशन जाल्या. खासा करून मराठी दिसाळ्यांनी हो गैरसमज चड पातळायला. तेच्या म्हालवजार हिंदूंक खुबळावपाचें काम राजकारण्यांनी आनी राजकी पक्षांनी कितलोसोच तेंप केलां. आजूनय करीत आसात. उच्चवर्णीय वा उच्चवर्गीय हिंदू समाजांतलीं भुरगीं शिकून भायर वयतात, अमरिके सारक्या देशांनी ‘सॅटल’ जातात, भारताचें नागरिकत्व सोडून दितात आनी परत गोंयांत पांय लेगीत दवरनात. पूण आमकां तेंचें कितलें कवतूक. आपापलें चली ह्या भुरग्यांक दिवपाक तर दरेकल्याची अक्षरशा सर्त चलता. हो स्वताक राष्ट्राभिमानी समजुपी लोक व्हडा अभिमानान सांगता ह्यो गजाली. आनी मागीर तेच अभिमानी(?) लोक गोंयचो क्रिस्तांव समाज नोकरे खातीर पोर्तुगीज पासपोर्ट करता आनी इंग्लंडाक नोकरे खातीर वयता, तेन्ना तेंकां मात देशद्रोही थारायता. तेंची धजा मारता. प्रत्यक्षांत ह्या क्रिस्तांव समाजाचो आत्मो रातदीस गोंयां भोंवतणींच धिट्ट्यो घालीत आसता. ते परपरत गोंयांत येत रावतात तें जालेंच, हिंगाच्या गोंय वाटावपाच्या सामाजीक चळवळींक आनी राजकी चळवळींक लेगीत ते तेंको दितात, अर्थीक फाटबळ दितात.

त्रिदिबबाबून ह्या गोंयमोगी क्रिस्तावांचेर बेस बरो उजवाड घातला. ते खातीर तो बंदखणींत तेच्या भोंवतणीं वावुरपी क्रिस्तांव स्वातंत्र्यसैनिकांच्यो देखी तर दिताच, पूण ह्या पुस्तकांतल्यान गोंयच्या स्वातंत्र्यसंग्रामाचो पुराय आलेखूच आमचे मुखार दवरता. आमकां मात आमचे राज्यकर्ते सांगतात ते फकत दोन इतिहास. एक – कुंकळ्ळेच्या हिंदू लोकांनी क्रिस्तांव पाद्र्यांक मारिल्ले ती 1583 वर्साची घडणूक, आनी मागीर 1946 वर्सा डॉ. लोहियान येवन क्रांतीचें नवें पर्व सुरू केल्लें तो इतिहास. पूण मदल्या 363 वर्सांनी पोर्तुगिजांआड कितले उठाव, बंडां आनी संघर्श जाले तें जाणा जावंक जाय जाल्यार हें पुस्तक मुजरत वाच्चें. थोडकेभितर काय जायना, पूण तेणें साडेतीनशें वर्सांचो नियाळ घेतला. 

पयल्या अडीचशें वर्सांनी उणींच 20 ते 22 बंडां जालीं. अठराव्या शेंकड्याच्या निमण्या दोन दसकां सावन 1913 मेरेन आनीकय विशेक सशस्त्र उठाव जाल्ले. कुंकळ्ळेचो उठाव हो देखदिणो आशिल्लो हेतूंत दुबावूच ना. आनी धर्मांतराच्या काळांत तेचे आड जाल्लो उठाव आशिल्लो तो. पूण उपरांत फुडल्याच शेंकड्यांत आनीक एक उठाव जाल्लो. निखट्या सात दसकांभितर. 1654 वर्साच्या ह्या उठावाचें फुडारपण केल्लें गोंयच्या एका क्रिस्तांव पाद्रयान! दिवाडेच्या मॅथ्यूस द कास्त्रोन!! डच, आदिलशहा आनी गोंयच्या हिंदू भाटकारांक वांगडा घेवन!!! पूण ऐन वेळार घरच्या भेद्यांनी पोर्तुगीजांक खबर दिली, आनी उठाव फसलो.  

आबे फारिया, फ्रांसिस लुईस द गोमीश आनी लुईस मिनेझीस ब्रागांझा

उपरांत अठराव्या शेंकड्यांत संवसारीक पावंड्यार राष्ट्र ही संकल्पना जल्माक येवंक लागिल्ली. तेतूंतल्यान युरोपियनांनी आशिया, आफ्रिका सारक्या खंडांनी आपल्यो वसाहती घटमूट केल्ल्यो. दुसरे वटेन युरोपांतल्यानच, फ्रांसांत क्रांती जाली ती 1787 ते 1799 ह्या काळखंडांत. आनी सादारण त्याच काळांत, इल्लें पयलींच, गोंयांत पोर्तुगीजां आड परत बंड जाल्लें. 1781 वर्सा कांदोळे पिंटोच्या घरा कट शिजिल्लो म्हूण तेका ‘पिंटोचें बंड’ म्हणटात. पूण प्रत्यक्षांत कोणे केल्लें हें बंड? परत गोंयच्या क्रिस्तांव पाद्री लोकांनी. कोचीचो बिशप आशिल्लो गोंयकार फा. कायतान फ्रांसिस द कुतो धरून लिस्बनांत आशिल्ले फा. आबे द फारिया आनी तेचो पाद्री आशिल्लो पाय धरोन टिपू सुलतान आनी पोर्तुगीज लश्कराचे अधिकारी लेगीत तेतूंत सामील जाल्ले. चार दिसां पयलीं परत बातमी फुटली आनी बंड फसलें. ते उपरांत 1821 आनी 1822 अशीं एकाफाटोफाट दोन बंडां जाल्लीं, तींय बी क्रिस्तांव पाद्रींच्याच फुडारपणा खाला. राण्यांचींय वेगवेगळीं बंडां ह्याच काळांतलीं. 

ते उपरांत दुसरो पावंडो सुरू जालो तो एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दांत. भारतांत राष्ट्रवादी चळवळीन मूळच धल्लें नाशिल्लें तेन्ना पोर्तुगालाच्या पार्लमेंटांत वचून पुराय भारत देशाचें गुणगान गायत लोकशायेची मागणी करपी आशिल्लो गोंयचो अर्थशास्त्री, राज्यशास्त्री आनी इतिहासकार म्हूण नामना फावो जाल्लो राष्ट्रवादी फ्रांसिस लुईस द गोमीश. 1861 वर्सा. उपरांत ती परंपरा मुखार व्हेली ती लुईस मिनेझीस ब्रागांझान विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक. तेका तर गोंयचो लोकमान्य टिळक म्हणटाले. आनी तेतूंतल्यान 1928 वर्सा गोवा काँग्रेस कमिटी घडोवन गोंय मुक्तिची चळवळ सुरू केली ती डॉ त्रिस्तांव ब्रागांझा कुन्हान. तेका तर गोंयच्या राष्ट्रवादाचो जनक म्हणटात. डॉ. लोहिया तेचे उपरांत दोन दसकांनी गोंयांत आयला. तेका गोंयां हाडिल्लोय आनीक एका क्रिस्तांव स्वातंत्र्यसैनीक डॉ ज्युलियांव मिनेझिसान. 

18 जूनाक लोहियाक अटक करतकीर तर एक उत्स्फूर्त चळवळ गोंयान पळयली. धा आनी वीस न्हय, बद्द 53 दीस. कोण कोणाक सांगिनासतना लोक एकठांय येताले, प्रभात फेरयो काडटाले, मोर्चे काडटाले, सभा घेताले. मडगांवच्या त्या मैदानाक ‘लोहिया मैदान’ म्हूण लोकांनीच नांव दिल्लें. थिंगां तर दर दिसा कितें ना कितें निशेध करपी कार्यावळ जाताली. टी बी कुन्हाक ख्यास्त जावन पोर्तुगालाक धाडलो तो तर ह्याच लोहिया मैदानाचेर तिसऱ्याच दिसा सभा घेतली म्हुणोन. त्या 53 दिसांनी चडांत चड निशेधाच्यो कार्यावळी खंय जाल्ल्यो आसत जाल्यार त्यो साश्ट म्हालांत. फकत मडगांवां न्हूं, क्रिस्तांव लोक भोवसंख्य आशिल्ल्या साश्टीच्या गांवांगांवांनी. साश्टींतलो सामान्यांतलो सामान्य लोक तेतूंत वांटेकार जाल्लो. उपरांत लोंढ्यार 150 लोकांची बसका जावन नॅशनल काँग्रेस गोवा स्थापन जाली आनी सत्याग्रहाचे चळवळीन नेट घेतलो. सगळेच फुडारी भितर पडटकीर चळवळ थंड पडली तेन्ना डॉ. गायतोंडेन ती परत सुरू केली. तेन्ना गोंयच्या स्वातंत्र्यझुजाच्या नव्या पर्वाचो फुडारी म्हुणोन कोण येयलो? पीटर आल्वारीस! 25 ऑगस्ट 1954 ह्या दिसा तीन शिमां वेल्यान सत्याग्रही भितर सरले तेंचे फुडारी आशिल्ले अँथनी डिसोझा, मार्क फॅर्नांडीस आनी आल्फ्रेड आफोंस. आज गोंयचे स्वातंत्र्यसैनीक म्हुणोन जे 400-500 स्वातंत्र्यसैनीक नोंद जाल्यात तेतूंत 116 क्रिस्तांव आसात. आनी चडांत चड 58 साश्टीचे जाल्यार 31 बार्देसांतले. तेभायर हेर म्हालांतले. आनी एका परस एक खडेगांठ! 

डॉ टी बी कुन्हा, ज्युलियांव मिनेझीस आनी पीटर आल्वारीस

त्रिदिबबाबू ह्या पुस्तकांत मुजरत सांगता, पोर्तुगीजधार्जिणे आशिल्ल्या गोंयच्या हिंदू भाटकारांचो आंकडो उणो नाशिल्लो. आनी तो स्वता बंदखणींत आसतना जिवार उदार जावन स्वातंत्र्यलढ्यांत उडी मारिल्ल्या क्रिस्तांवांचो आंकडोय हिंदूं परस चड उणो नाशिल्लो. इतलेंच कित्याक, भारत स्वतंत्र जातकीर 1955 वर्सा पंडित नेहरू जेन्ना रोमाक पोपासायबाक मेळ्ळो, तेन्ना पोपसायबान सरळ हात वयर काडले. गोंयचो प्रस्न हो पुरायेन राजकी प्रस्न आनी गोंयचें कितें जावचें हेचेर तेंची कांयच भुमिका ना. हो धर्मीक प्रस्नूच न्हूं. 

पोर्तुगीज गोंयां आयिल्ले तेन्ना 16व्या शेंकड्यांत पोर्तुगालच्या राजाक तेन्नाच्या पोपसायबान पुराय अधिकार दिल्लो संवसार जिखून क्रिस्तांव करपाक. पूण 20वो शेंकडो येयसर संवसार भर सगळ्याच वसाहतींनी स्वातंत्र्याचे चळवळीक थळाव्या पाद्र्यांनी तेंको दिल्लो. फकत गोंयांत न्हूं. देखूनच रोमाक आपली भुमिका झक मारीत बदलची पडली. ह्या पुराय प्रवासांत युरोपांतले कितलेशेच देश उदरगत करीत गेले. पूण पोर्तुगाल सामको फाटीं पडलो. त्रिदिबबाबू हेचेरय खूब बरो उजवाड घालता.

नेहरूक लागोन गोंयचे मुक्तीक उशीर?

पयल्या म्हाझुजा मेरेन पोर्तुगाल हो देस स्वता वसाहतवाद चलोवपी स्वतंत्र देस आसलो, तरी प्रत्यक्षांत ब्रिटिशांची दुसरी वसाहत कसो आशिल्लो. दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांत तो अमेरिकेचे आधीन गेलो. तेंच्या पोशान उदक पिवंक लागलो. आनी अमेरिकेक आशियेंत लश्करी तळ जाय आशिल्लो देखून गोंय सोडपाक पोर्तुगीज कळाव करीत रावले. ना जाल्यार पोर्तुगाल हें कितें इतलें प्रबळ राष्ट्र नाशिल्लें. उरफाटें, 1644 वर्सा स्पेना आड जाल्ल्या झुजा उपरांत तें एक्कूय झूज जिखोंक नाशिल्लें. आनी जर्मनीक काबार करपाक युरोपाचीं राष्ट्रां एकठांय जाल्लीं तें सोडल्यार उपरांत खंयच्याच झुजांत तेणे वांटो घेवंक नाशिल्लो. दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांत वसाहतवाद सोंपोवपाचो निर्णय संयुक्त राष्ट्र संघान घेतिल्लो तेन्ना भारतांतल्यान भायर सरपाचें फ्रान्सा सारक्या आधुनीक देशान रोकडेंच मान्य केलें, पूण अमेरिकेच्या फोर्सार पोर्तुगाल मात चिकानां करीत रावलें. तेका लागोन आंतरराष्ट्रीय पावंड्यार, संयुक्त राष्ट्र संघांत आनी हेगांतल्या आंतरराष्ट्रीय न्यायालयांत लेगीत भारत देशाक अधिकृतपणान झुजचें पडलें. 

पोर्तुगीज हुकूमशहा आंतोनियो द ओलिव्हेरा सालाझार

खूब खरें दिसता, जेन्ना कोणूय म्हणटा, पंडित नेहरूक लागोन गोंय भारताचो भाग जावंक 14 वर्सां उशीर जालो. पूण कट्टर नेहरू–विरोधक आशिल्लो त्रिदिबबाबू खंयच हे गजाली खातीर नेहरूक दोश दिता अशें जाणवना. ज्या भारतीय जनता पार्टीचो प्रधानमंत्री आज नरेन्द्र मोदी आसा, तेंच्या फुडाऱ्यांनीय अशें कितेंय म्हणिल्ल्याचो उल्लेख ह्या पुस्तकांत मेळना. गोवा विमोचन समितीचे वतीन भारतीयांनी गोंयां वचून केल्लो तो सत्याग्रह हो आंतरराष्ट्रीय पावंड्यावेलो पयलो अहिंसक सत्याग्रह कसो बिनसरकारी आशिल्लो आनी काँग्रेस सरकाराचो तेंकां कसो तेंको नाशिल्लो तेचेर तो मुजरत बरयता. कारण तें शक्यूच नाशिल्लें. पोर्तुगीजांचे वतीन उलोवपी अमेरिका आनी हेर देश संयुक्त राष्ट्र संघांत पासून – भारत सरकार ‘पोर्तुगीज गोंयां’त वचून खवदळ घालता – असो आरोप करीत आसताले. 

हे फाटभुंयेर त्रिदिबबाबू कितें बरयता? 1954 वर्सा जेन्ना हजारांनी भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी गोंयां वचून सत्याग्रह करपाचें थारायल्लें, तेन्ना तेंकां भारत सरकारान शिमेचेरूच आडायल्ले. गोंयां वचपी ट्रेनी लेगीत रद्द केल्ल्यो. मात भारतांत रावपी गोंयकारांक मात सत्याग्रहा खातीर वचपाक पंडित नेहरून आडायलें ना हें तो मुजरत बरयता. उपरांत तेंकां गोंयां वचोंक दिवचें ही मागणी भारतांतले सगळेच विरोधी पक्ष करीत आशिल्ले. पंडित नेहरून निमणें ही मागणी मान्य केली. आमचो सरकाराचो ह्या सत्याग्रहाक तेंको ना, पूण काँग्रेस पक्षाचे सोडून हेर कोणूय गोंयां वयतात जाल्यार आमी तेंकां आडावचे नात अशी घोशणाच संसदेंत केली. उरफाटें नेहरू परपरत सांगतालो, तुमी गोंयां वचनाकात. हें ब्रिटिश सरकार न्हूं, हें एक फॅसिस्ट सरकार. गांधीवादाच्या सत्याग्रही नेमां प्रमाण आपूण तुमचे वांगडा म्हाजें लश्कर धाडपाक शकना. (दुर्दैवान आमचो आयचो प्रधानमंत्री मोदी संसदेचे माचये वेल्यान ह्या गांधीवादी तत्वाच्यो घजा मारता आनी तेच्या स्वताच्या पक्षाचे धरून सगळ्या भारतीय सत्याग्रहींक नखलामी करता.) निमणे जी भिरांत आशिल्ली, तेंच जालें. गोंय, दमण आनी दीव 15 ऑगस्टाक भितर सरिल्ल्या तीन हजारां वयर सत्याग्रहींचेर पोर्तुगीजांनी फारपेट केलो. वट्ट 49 जाण हुतात्मा जाले. तेतूंतले गोंयां हुतात्मा जाले 22 सत्याग्रही. 

पंडित नेहरू कितें सांगतालो तें भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांक पटलें. असल्या सत्याग्रहांतल्यान आंतरराश्ट्रीय पावंड्यावेलो प्रस्न सुटावो जावंक शकना, तेन्ना भारतीय सत्याग्रहींनी आपले जीव वगडावचे न्हूं असो उलो परत नेहरून मारलो. आनी त्रिदिबबाबू बरयताः “भारत सरकाराचो आदेश आनी आवाहना प्रमाण गोंय सत्याग्रहाचे आयोजक आनी कार्यकर्ते हेणीं तेन्ना सावन आतां मेरेन आंदोलन बंद दवरलां.” इतलेंच न्हू, तर ह्या सत्याग्रहां वेळार तेंचे वांगडा भारत देशाचें लश्कर धाडलें ना म्हुणोन खंयच्याच पक्षाच्या – धरोन मोदीचो तेन्नाचो जन संघ – फुडाऱ्यांनी नेहरूक दोश दिल्लो खंयच वाचोंक मेळना. कसो मेळटलो? तें सत्याग्रहाच्या तत्वांतच बसनाशिल्लें आनी नेहरू कडल्यान तेंची ती अपेक्षाय नाशिल्ली. 

मात पोर्तुगीजांचे हे अमानुश करणे आड भारत भर निदर्शनां सुरू जालीं. हैद्राबादा वरीच गोंयांतय भारत सरकारान लश्करी कारवाय करची अशी मागणी जावंक लागली. तेचेर त्रिदिबबाबू बरयताः “मात, पंडित नेहरून एक गजाल केन्नाच लिपयली ना. त्या वेळा वयले आंतरराष्ट्रीय परिस्थितींत पोर्तुगीज शासना आड असली कांयच कारवाय करप शक्य नाशिल्लें.” कारण भारतान आपणायिल्लें गांधीवादाचें अहिंसक तत्व नेहरू आनी तेचे वांगडी पुराय संवसार भर पातळावंक सोदताले. पोर्तुगालाचोय प्रस्न तेच भाशेन सोडोवंक सोदताले. भारत सरकाराचे हे भुमिकेचेर नेहरू–विरोधी त्रिदिबबाबू खंयच टिका करतना दिसना. उरफाटें, पोर्तुगालाचे खट भुमिके फाटल्यान अमेरिकेचें आंतरराष्ट्रीय राजकारण कशें आसा हें भारतांतल्या कम्युनिस्टांनीच नेहरूचे नदरेक हाडून दिल्लें. आनी तें लक्षांत येतकीर नेहरूनय आपली रणनिती बदलिल्ली. पश्चिमी राष्ट्रां आड पुर्वेचीं राज्यां अशे तरेन हें झूज संयुक्त राष्ट्र संघांत सुरू जाल्लें. आफ्रिका आनी रशिये सारके देश भारताचे वटेन येवंक लागिल्ले. 

अशें म्हुणोन 15 ऑगस्ट 1955 ह्या दिसा सत्याग्रहींचे जाल्ले हत्ये उपरांत पंडित नेहरू ओगी रावंक नाशिल्लो. तीन दिसां भितर तेणें गोंयांत आशिल्लो भारतीय दुतावास बंद केल्लो. मुंबय, मद्रास आनी कलकत्ता आशिल्ल्यो पोर्तुगीज कोन्सुलेटी बंद केल्ल्यो. पोर्तुगीजां कडले सगळ्या तरांचे संबंद तोडिल्ले. इतलेंच न्हूं, तर पोर्तुगीज गोंयाची ‘अर्थीक नाकेबंदी’ केल्ली. कसलोच म्हाल भारतांतल्यान गोंयां वचनाशिल्लो आनी गोंयच्यान भारतांत येनाशिल्लो. स्वता त्रिदिबबाबू बरयता ते प्रमाणें सोवियेत युनियन आनी युरोपाची भोंवंडी करून परत येतकीर पंडित नेहरून पोर्तुगालाचे करणे आड खर निवेदनां करपाक सुरवात केल्ली. तेका लागोन भारत सरकार आतां खर पावलां उबारतलें असो विस्वास लोकां मदीं तयार जाल्लो. ‘पंडितजी कितें तें सारकें करतलो’ अशी एक भावनीक आस सगळ्यां मदीं तयार जाल्ली. 

हेचेर त्रिदिबबाबू एक सुंदर टिपणी करताः “पूण गोंयच्या आनी भारतांतल्या लोकांनी आपल्या मनांत असो समज करून घेवपाचे बाबतींत पंडित नेहरूक व्यक्तीगत पावंड्यार जापसालदार धरप समा जावचें ना. आंतरराष्ट्रीय राजकारणा संबंदान आमच्या देशांतले जनतेक व्हडलें कांय ज्ञान ना. ह्याच कारणान आंतरराष्ट्रीय वाटाघाटीच्या मळार आमच्या देशाच्या फुडाऱ्यांची सुवात आनी शक्त आनी ते विशिंच्यो मर्यादा हांचे संबंदांतले विचार भ्रमीत आनी काल्पनीक जाल्यात.”

हैद्राबादा भशेन गोंयांतय भारत सरकारान लश्करी कारवाय करची अशी मागणी जाताली, तरी तें कशें शक्य नाशिल्लें हेंच त्रिदिबबाबू ह्या पुस्तकांत खूब सुंदर तरेन विस्कटावन सांगता. वांगडाच पोर्तुगीजांनी भारताचे करणेचो कसो धसको घेतिल्लो आनी चर्चीचो वापर करून, खासा करून क्रिस्तांव लोकां मदीं, भारत विरोधी भावना पातळावंक सुरवात केल्ली. वांगडाच हजारांनी गोंयकारांक दुबावानच धरून भितर उडोवपाक सुरवात केल्ली. ‘पीदे” कामाक लागिल्ली. कितलेशेच सत्याग्रह जावचे आदींच मोडून काडिल्ले. तेका लागोन स्वातंत्र्यसैनिकांच्यो सगळ्योच संघटना भुमिगत जाल्ल्यो. आझाद गोमंतक दल आनी गोवा लिबरेशन आर्मीच्यो हिंसक करण्यो सुरू जाल्ल्यो. ‘ईट का जवाब पत्थर से’ ह्या न्यायान गुळयांक गुळयांनी जाप दिवप सुरू जाल्लें. दुसरे वटेन आंतरराष्ट्रीय पावंड्यार रशियेन भारता वटेन जाल्यार पाकिस्तानान पोर्तुगाला वटेन भुमिका घेतिल्ली. तेका लागोन काश्मीराच्या प्रस्नांत गोंयचो प्रस्न कसो घुस्पलो हेचेरय त्रिदिबबाबू ह्या पुस्तकांत उजवाड घालता. 

त्याच वेळार 19 डिसेंबर 1955 ह्या दिसा पोर्तुगाल अधिकृतपणान संयुक्त राष्ट्र संघाचो वांगडी जाल्लो. आनी ते बराबर पयलें काम तेणें कसलें केल्लें आसत जाल्यार भारता आड हेगाच्या आंतरराष्ट्रीय कोर्टांत केस घालप. आदल्याच वर्सा दादरा आनी नगर हवेली सत्याग्रहींनी जिखून घेतिल्लीं. थिंगां लश्कर आनी हेर सामान व्हरपाक भारतांतल्यान वाट दिवची अशी पोर्तुगालाची मागणी आशिल्ली. प्रत्यक्षांत हेतूंत प्रस्न घुस्पल्लो तो भारतांतले हे सगळे भाग पोर्तुगिजांचे प्रांत काय भारताचो भाग, हो. देखून, तेचो निर्णय 1960 वर्सा लागसर पांच वर्सां सगळो प्रस्नूच ठप्प जाल्लो.

पूण अशें म्हुणोन भारत सरकारान गोंयची केल्ली अर्थीक नाकेबंदी काडूंक नाशिल्ली आनी गोंयांतल्यो हिंसक घडणुकोय थांबोंक नाशिल्ल्यो. मात भारतांतल्यान येवपी तांदूळ धरोन कितलेशेच खावपा–जेवपाचे आनी हेर जिनस मेळनाशिल्ल्यान ‘पोर्तुगीज गोंय’ची कोंडी जाल्ली. ह्या वेळार पोर्तुगाल सरकाराचे मजतीक आयले ते गोंयचे मिनेर. तेंच्यो बोटी मीन घेवन वयताल्यो, त्यो परत येतना भायल्या देशांतल्यान, भारतांत मेळटा तेचेय परस उंचेले प्रतिचो म्हाल घेवन येवंक लागल्यो. तेका लागोन गोंयचे शिमेचेर बलम जातीच्या तांदळाचें आनी हेर विदेशी जिनसांचें भारतांत स्मगलिंग जावंक लागलें. 

पूण अशें म्हुणोन अर्थीक नाकेबंदीचो कांयच परिणाम जावंक ना अशें निखालस न्हूं. खासा करून भारतांत रावपी गोंयकारांक आपल्या घरच्यांक पयशे धाडपाक मेळनाशिल्ले. यो–वच करपूय कुस्तार जातालें. हेतूंत चडसो भरडल्लो तो क्रिस्तांव समाज. कांय न्हूं म्हुटल्यार देडेक लाख गोंयकार मुंबय आनी देशाच्या हेर राज्यांनी काम करताले आनी घरा पयशे धाडटाले. नाकेबंदीक लागून तेका आडखळ येवंक लागली. गोंयां येयतलो–वयतलो जाल्यार पासपोर्ट आनी व्हिजा जाय पडपाक लागलो. अश्यो एक न्हूं दोन, कितल्योश्योच आडखळी. तेका लागोन लोकांचो पोर्तुगीज सरकारा वेलो दबाव वाडपाक लागलो. इगर्जेंतल्यान प्रकरण व्हॅटिकन आनी पोपसायबा कडेन पावलें. तेंचे वरवीं पोर्तुगीज सरकाराचेर. निमणें पोर्तुगीज सरकार नमलें. भारत सरकार आनी पोर्तुगीज सरकारा मदीं दी–घे समजिकाय जाली. आठ–धा आनी वीस–पंचवीस वर्सांची ख्यास्त जावन बंदखणींत घाल्ल्या सगळ्या स्वातंत्र्यसैनिकांक सोडपाची भारत सरकाराची मागणी पोर्तुगीज सरकारान मान्य केली. तीच ही अम्नेस्टी. सरकारी माफी. तेका लागोन भारतीय आनी गोंयच्या स्वातंत्र्यसैनिकांची सुटका जाली. हें सगळें कोणाचे मुत्सद्देगिरीक लागोन जालें?  पंडित नेहरूच्या न्हू्ं? त्रिदिबबाबू हेचेरय उजवाड घालता. उपरांत जनरल बॅर्नाद गेदिशाचे सुवातेर व्हासाल ई सिल्व्हा नवो गव्हर्नर जनरल म्हुणोन येतकीर वातावरण आनीकय निवळ कशें जालें तेंय विस्कटावन सांगता. 

पोर्तुगालान आंतरराष्ट्रीय कोर्टांत घातिल्ले केशीचो निकाल 1960 च्या एप्रिलांत लागलो. केश खऱ्या अर्थान भारत जिखलो. कारण पोर्तुगीजांक कोर्टान लश्कर दादरा–नगर हवेली व्हरपाक परवानगी दिलिना. फकत खाजगी लोकांक वचपाक भारतांतल्यान वाट दिली. दुसरे वटेन सगळ्यो वसाहती मुक्त करपाचे मागणेक नेट आयलो. गोंय पोर्तुगालाची वसाहत न्हूं, तर तो पोर्तुगालाचोच दर्या पलतडचो प्रांत अशी भुमिका पोर्तुगालान घेतिल्ली. “जितलें लिस्बन हें पोर्तुगाल, तितलेंच गोंय.” तेंचे हे भुमिकेक आंतरराष्ट्रीय पावंड्यार विरोध वाडपाक लागलो. रशियेन तर सरळ भारताची बाजू घेतली. येद्याश्या गोंयाक अमेरिका–आड–रशिया, पश्चिमी राष्ट्रां अमेरिके वटेन जाल्यार आफ्रिकी राष्ट्रां भारता वटेन अशे वांटे पडले. वर्स सोंपसर संयुक्त राष्ट्र संघान परत वसाहती सोडपाचो उलो मारलो. अमेरिकेकय तो मान्य करचो पडलो. पंडित नेहरून आतां कडक भुमिका घेवंक सुरवात केली. पोर्तुगाल गोंय सोडना जाल्यार लश्करी कारवाय न्हयकारपाक जायना अशी घोशणाच तेणें 1961 च्या ऑगस्ट म्हयन्यांत संसदेंत केली. भारताचो लश्कर प्रमुख लेफ्टनंट जनरल जे. एन्. चौधरीन बरोवन दवरलां ते प्रमाण त्याच म्हयन्यांत प्रधानमंत्र्यान संरक्षण मंत्री व्ही. के. कृष्ण मेननाक सांगलेंः “लश्करी कारवायेची तयारी करात.” ते प्रमाण गुप्तपणान ही तयारी सुरू जाली. 

पंडित जवाहरलाल नेहरू आनी व्ही के कृष्ण मेनन

ऑक्टोबरांत राजधानीच्या दिल्ली शारांत इंडो–आफ्रिकन सेमिनार जालो थिंगां पंडित नेहरु आनीकय आक्रमक जालो. 14 वर्सां भारतान अहिंसक मार्गान प्रस्न सोडोवपाचो यत्न केलो. तेका जर प्रतिसाद मेळना जाल्यार लश्करी कारवाये बगर पर्याय ना अशी खर भुमिका तेणें ह्या भोवराष्ट्रीय सेमिनारांत जाहीर केली. दुसरे वटेन नोव्हेंबराच्या म्हयन्यांत दोन घडणुको घडल्यो. साबरमती हे प्रवाशांचे बोटीचेर अंजदीव जुंव्या लागीं पोर्तुगीजांनी फारपेट केलो आनी एक इंजिनियर जखमी जालो. फाटोफाट नुस्तेकारांच्या व्हड्यांचेर फायरींग जाली आनी तेतूंत कोचरेकार नांवाच्या नुस्तेकाराक मरण येयलें. संसदेंत हेचेर बोवाळ पडलो. पंडित नेहरूनय ठणकावन सांगलेंः “आतां आमी कशेच ओगी रावंक शकनात. आमी कारवाय करतलेच, मात कितें ती आत्तां सांगना.” प्रकरण तापपाक लागलें. पोर्तुगिजांनी सशस्त्र दळां शिमांचेर हाडपाक सुरवात केली. भारतानय आपली तयारी सुरू केली. अमेरिका मदीं पडली. त्या वेळार नेहरू आनी मेननान एक खेळी खेळ्ळी. नेहरून अमेरिकेक उलोवण्यां मदीं झुलयत दवरप आनी मेननान आक्रमक भुमिका घेवप. इंग्लिशींत तेका बॅड कॅाप–गूड कॅाप खेळी म्हणटात. इतले मजगतीं भितरल्यान लश्करी कारवायेची पुराय तयारी करप. भारतांतलो अमेरिकेचो राजदूत जॉन कॅनेथ गालब्रेथ परपरत प्रधानमंत्र्याक मेळून लश्करी कारवाय करनाका म्हुणोन विनोवणी करपाक लागलो. पंडित नेहरू तेका झुलयत रावलो. 

आतां तुमी म्हणपाक शकतात, नेहरूचें समर्थन करपा खातीर हांव अशें म्हणटां. प्रत्यक्षांत मेनन ठाम रावलो म्हुणोन लश्करी कारवाय जाली. पूण भ्रमाचो होय फुगो फुटला. त्या वेळार नेहरूच्या मंत्रीमंडळांत अर्थमंत्री आशिल्ल्या मोरारजी देसायानच हो फुगो फोडला. तो आपल्या आत्मचरित्रांत, त्या वेळार जाल्ले मंत्रिमंडळांतले उंचेल्या पावंड्या वेले समितीचे बसके विशीं बरयताः “गोंयाचेर आक्रमण करपाक बेळगांव शिमेचेर लश्कर जमोवपाक सुरवात जाल्या ही गजाल 1961 च्या नोव्हेंबरांत म्हाका कळ्ळी. जवाहरलाल नेहरून हे बसकेंत सांगलें, ही गजाल खरी. खंयच्या दिसा आक्रमण करपाचें तें थारावपाक बसका आपयल्या. हांवें हे लश्करी कारवायेक खर विरोध केलो. पूण हांव एकटों पडलों, म्हज्या विरोधाक कोणेंच तेंको दिलोना.” 

आनीक कितें जाय?

निमणें ‘ऑपरेशन विजय’ जालें. 17 डिसेंबरा भारतीय लश्कर गोंयां भितर सरलें. 19 डिसेंबरा गोंय मुक्त जालें. पोर्तुगाल भारताक शरण गेलें. ह्या वेळार गोंयचो प्रस्न आंतरराष्ट्रीय पावंड्या वेलो कसो जाल्लो आनी पंडित नेहरून तो कितले फिशालकायेन हाताळिल्लो तेच्यो दोन देखी मेळटात. एक म्हुटल्यार गोंयां धाडपा खाताीर पोर्तुगीजांची नौदळाची बोट येवपाक भायर सरिल्ली. भारताक तेंको दिवपी इजिप्तान ती सुवेझ कनालांत आडायली. हें जावंक नाशिल्लें जाल्यार पोर्तुगालाचें बळगें वाडपाचें. झूज पेटपाचें. तें शेळेलें. 

दुसरी घडणूक घडली ती संयुक्त राष्ट्र संघांत. भारत लश्कर घेवन 17 डिसेंबरा गोंयां भितर सरलें आनी पोर्तुगालान संयुक्त राष्ट्र संघा कडेन कागाळ केली. सुरक्षा मंडळाची बसका घेवपाची मागणी केली. दुसऱ्याच दिसा बसकाय जाली. दोन थाराव बसकेक घातले. दोनूय वटांनी मंडळांत भारतूय नाशिल्लो आनी पोर्तुगालूय. एक थाराव आशिल्लोः बेगोबेग भारतान लश्कर फाटीं घेवचें आनी गोंय, दमण आनी दीव पोर्तुगालाक परत  दिवचें. दुसरो थाराव आशिल्लोः भारताचे लश्करी कारवायेक तेंको दिवपी. लश्कर फाटीं घेवपाच्या थारावाक वट्ट सात देशांनी तेंको दिलो. अमेरिका, ब्रिटन, फ्रान्स, टर्की, चिली, एकुआदोर आनी चीन. भारताक मात तेंको मेळ्ळो फकत चार देशांचो. रशिया, सिलोन, लिबेरिया आनी युनायटेड अरब एमिरेट्स. पूण हेतूंत एक गोम आशिल्ली. हेतूंतल्या थोड्याच देशांक व्हेटो पावर आशिल्लो. असल्या वेळार थाराव संमत जावंक जाय जाल्यार व्हेटो पावर आशिल्ले सगळे देश एके वटेन आसपाक जाय. पूण रशिया भारताचे वटेन आशिल्ली. देखून सात मतां मेळून पासोन तेंचो थाराव भायर पडलो. जर रशियेन लश्करी कारवाय फाटीं घेवपाच्या थारावाक तेंको दिल्लो जाल्यार मात पोर्तुगाल भारतीय लश्कराक शरण वचोन पासोन झक मारीत भारताक फाटीं सरचें पडपाचें. ॲापरेशन ‘पराजय’ जावपाचें.

गोंय हो विशय आंतरराष्ट्रीय पावंड्या वेलो कसो जाल्लो आनी पोर्तुगालान गोंय सोडपा खातीर वेगवेगळ्या देशांचो तेंको कसो जाय आशिल्लो ही गजाल हे एकेच घडणुकेंतल्यान परत एक फावट सिद्ध जाल्ली. पंडित नेहरू हो प्रस्न आंतरराष्ट्रीय पावंड्यार कित्याक सोडोवपाक सोदतालो तें पुराय संवसाराक होलमलें. गोंय मुक्त जालें खरें, मात सगळेच पश्चिमी देश पंडित नेहरुचेर तुटोन पडले. अहिंसेचें समर्थन करपी भारत देश दुटप्पी कसो वागलो आनी तेणें हिंसक कारवाय कशी केली हेचेर प्रसार माध्यमां तुटोन पडलीं. तेचेर डॉ. टी. बी. कुन्हाचेर पीएच.डी. केल्ल्या गोंयच्या डॉ. निष्ठा देसायान एक पुस्तकूच बरयलां. गोंय सरकारान तें उजवाडायलां. Liberation vs Armed Aggression: The Media Response to Goa Liberation. ह्या पुस्तकांत ही सगळी म्हायती सविस्तरपणान मेळटा. 

त्रिदिबबाबूच्या ह्या पुस्तकांत ही सगळी म्हायती ना. कारण हें पुस्तक उजवाडा येयल्लें 1960 वर्सा. देखून ही गजाल इल्ली चड विस्कटावन हिंगां सांगची पडली. पूण एका वर्सांतल्यो ह्यो घडणुको सोडीत जाल्यार आंतरराष्ट्रीय पावंड्यार जाल्ल्या सगळ्या घडामोडींचो नियाळ त्रिदिबबाबून ह्या पुस्तकांत घेतला. देखून ह्या पुस्तकाक फकत गोंया पुरतें न्हू, भारता पुरतें न्हू, तर आंतरराष्ट्रीय पावंड्यार म्हत्व आसा. ते दिश्टीन हें पुस्तक वाच्चें आनी मुजरत सत्य कितें तें जाणून घेवचें. 

निमणे विजय सत्याचोच जाता, आनी तोच ह्या पुस्तकान घडयला.

(‘सालाझाराचे बंदखणींत एकुणीस म्हयने’ ह्या कोंकणी अणकाराखातीर संदेश प्रभुदेसायान बरयल्ली प्रस्तावना)